Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση - Ερμηνεία και υπάρχουσα εμπειρία.

Εισαγωγή

Τους τελευταίους μήνες εισχώρησε στην καθημερινότητα των πολιτών ένας νέος όρος, η «ηλεκτρονική διακυβέρνηση» ή στα αγγλικά, «e-government» 1. Σε άλλα ευρωπαϊκά και αμερικανικά κράτη η διαδικασία μετασχηματισμού της κρατικής γραφειοκρατίας από στατική σε δυναμική, και από υδροκεφαλική σε αποκεντρωμένη, μέσω της χρήσης των νέων τεχνολογιών έχει ήδη ξεκινήσει, και τα πρώτα οφέλη και μειονεκτήματα μπορούν να εκτιμηθούν.

Η έννοια του e-gov

Η έννοια της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, είναι σε γενικές γραμμές αποσαφηνισμένη. Χαρακτηριστικά η Παγκόσμια Τράπεζα την ορίζει ως τη «χρήση από τους κρατικούς οργανισμούς της τεχνολογίας της πληροφορίας που έχει τη δυνατότητα να μετασχηματίσει τις σχέσεις με τους πολίτες, τις επιχειρήσεις, και άλλους κυβερνητικούς βραχίονες». Παρεμφερής είναι και ο ορισμός των Ηνωμένων Εθνών: «η η-κυβέρνηση ορίζεται ως η χρήση του Διαδικτύου για τη μεταφορά των κυβερνητικών πληροφοριών και των υπηρεσιών στους πολίτες» 2. Τέλος η Ευρωπαϊκή Ένωση δίνει τον παρακάτω, ορισμό: «η χρήση των τεχνολογιών της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών στη δημόσια διοίκηση σε συνδυασμό με οργανωτικές αλλαγές και νέες δεξιότητες του προσωπικού, με σκοπό τη βελτίωση της εξυπηρέτησης του κοινού, την ενδυνάμωση της δημοκρατίας και την υποστήριξη των δημόσιων πολιτικών» 3.

Ασφαλώς το e-gov δεν είναι απλά η ανάρτηση στο διαδίκτυο κυβερνητικών εγγράφων. Το τελευταίο αποτελεί ένα κομμάτι του συνολικού παζλ της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. Έτσι η ολοκλήρωση του e-gov, απαιτεί περισσότερα.

Συγκεκριμένα, για να επιτευχθεί ο πλήρης μετασχηματισμός της διοίκησης στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση, απαιτείται η ύπαρξη και ολοκλήρωση τεσσάρων σταδίων. Αρχικά η καταχώρηση μιας δημόσιας υπηρεσίας (είτε με διαδικτυακή παρουσία, είτε με καταλόγους ή λίστες). Ακολούθως απαιτείται το στάδιο της συναλλαγής (on line υπηρεσίες, βάσεις δεδομένων). Έπειτα η κάθετη ολοκλήρωση κρίνεται αναγκαία (όπου επέρχεται η αποκέντρωση, με τα περιφερειακά γραφεία να ενώνονται με τα κεντρικά) και τέλος η οριζόντια ολοκλήρωση (e-gov σε κάθε στάδιο της διοίκησης, υπηρεσίες μίας στάσης) 4.

Τέλος θα πρέπει να τονιστεί πως το e-gov δε στηρίζεται μόνο στο διαδίκτυο. Ασφαλώς το σημαντικότερο μέρος ερείδεται στο διαδίκτυο, όμως ρόλο παίζουν και άλλες τεχνολογίες, όπως η τηλεφωνική παροχή διοικητικών υπηρεσιών («γραμμή πολίτη»), τα κινητά τηλέφωνα (sms, mms), η χρήση τηλεματικής σε θέματα υγείας (η-ιατρική), διαχείρισης οδικής κυκλοφορίας, κάρτες αναγνώρισης (ταυτότητες-διαβατήρια) με βιομετρικά χαρακτηριστικά 5.

Τα τρία είδη του e-gov

Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση αφορά τόσο τους πολίτες και τις επιχειρήσεις όσο και το κράτος. Έτσι υπάρχει τριμερής υποδιαίρεση της έννοιας του e-gov.

Αφενός η σχέση παρόχου υπηρεσίας με λήπτη είναι μεταξύ κράτους και πολίτη 6,7 ( Government to Citizen). Απτά παραδείγματα αυτής της λειτουργίας είναι η επεξεργασία και έγκριση χορήγησης σύνταξης, ηλεκτρονική υποβολή φορολογικής δήλωσης.

Επόμενο είδος είναι η σχέση κράτους - κράτους (Government to Government). Αυτή αποτελεί τη σημαντικότερη λειτουργία του e-gov για τον περιορισμό της γραφειοκρατίας και την ευέλικτη λειτουργία του κράτους. Ουσιαστικά συνιστά την αλληλεπίδραση και τη συνεργασία μεταξύ των δημόσιων οργανισμών 8. Οι διακυβερνητικές ηλεκτρονικές υπηρεσίες δυστυχώς απέχουν πολύ από την υλοποίησή τους, καθώς δεν τίθενται περιορισμοί μόνο εξαιτίας τεχνολογικών ζητημάτων αλλά υπάρχει ένα γενικότερο θέμα κουλτούρας και πολιτικής (αλλαγή νοοτροπίας στο Δημόσιο). Λόγω ανάγκης αυτοτελούς σχολιασμού του θέματος, παύει η σχετική νύξη.

Τρίτο είδος αποτελεί η σχέση κράτους - επιχειρήσεων (Government to Business). Αυτές αφορούν συχνά τόσο τις συμβάσεις που συνάπτει το κράτος, π.χ. ανάθεση έργων, όσο και την εποπτεία, σε μεγάλο ή μικρό βαθμό, που ασκεί το κράτος στην οικονομική δραστηριότητα 9 π.χ. ανεξάρτητες αρχές.

Προτάθηκε, χωρίς να έχει γίνει αποδεκτή, η αυτόνομη παρουσία ενός τέταρτου είδους• αυτού της σχέσης κράτους - εργαζομένων (Government to Employees). Αποτελεί υποπερίπτωση, στην περίπτωση των δημοσίων υπαλλήλων του δεύτερου είδους, ενώ στην περίπτωση των ιδιωτικών υπαλλήλων και εργατών, αποτελεί υποπερίπτωση του τρίτου είδους. Ουσιαστικά με την αυτονόμηση της σχέσης κυβέρνησης-εργαζομένων, προωθούνται τα εργασιακά δικαιώματα και προστατεύονται καλύτερα οι εργαζόμενοι, ενώ υπάρχει η δυνατότητα αμεσότερης επικοινωνίας μεταξύ δημοσίου υπαλλήλου με κεντρική εξουσία, δίχως τη διαμεσολάβηση της προϊστάμενης υπηρεσίας του υπαλλήλου.

Τα τρία μέρη νοούνται τόσο ως ανεξάρτητα με σταθερά το κράτος όσο και μεταξύ τους αλληλένδετα. Έτσι στα πλαίσια του e-gov υπάρχει επίδραση επιχειρήσεων-πολιτών (π.χ. αναζήτηση εργασίας on line), πολιτών με πολίτες (προσωπικά σχόλια σε blogs), επιχειρήσεων με επιχειρήσεις (ανάθεση έργων από μια εταιρία σε άλλη).

Κίνδυνοι της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης

Υπάρχουν εκτιμήσεις για τις πιθανές επιπτώσεις της εφαρμογής και του σχεδιασμού της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης 10. Σε αυτές συμπεριλαμβάνεται η «αποδιαμεσολάβηση» του κράτους από τους πολίτες του (αποξένωση λόγω μη επαφών διοίκησης-διοικούμενου), αλλά και η ευπάθεια σε επιθέσεις στον κυβερνοχώρο, και η αποδιοργάνωση του, βασισμένου στο διαδίκτυο, συστήματος 11. Χαρακτηριστική είναι έρευνα που έγινε στη Βραζιλία (Electronic Levathian) για το εγχώριο σύστημα e-gov και ο επηρεασμός του από τους κινδύνους του διαδικτύου 12.

Επιπλέον ζήτημα αποτελεί η αυξημένη εξάρτηση που θα δημιουργηθεί μεταξύ κράτους και πολιτών, αφού οι τελευταίοι θα έρχονται σε συχνότερες συναλλαγές με τη διοίκηση 13. Όμως με τον τρόπο αυτό θα καθιστούν όλα τα προσωπικά τους δεδομένα διαθέσιμα στο κράτος και έτσι τίθεται σε κίνδυνο η ιδιωτικότητα και η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Τέλος στα μειονεκτήματα του e-gov πρέπει να ενταχθεί το αυξημένο κόστος για τα κράτη αλλά και η αδυναμία συμμετοχής πολιτών δίχως πρόσβαση στις νέες τεχνολογίες (ψηφιακό χάσμα) 14.

Πλεονεκτήματα

Η παράθεση των ωφελειών για τα κράτη, τους πολίτες και τις επιχειρήσεις από το e-gov που γίνεται παρακάτω είναι ενδεικτική, δεδομένων των μεγάλων συγκριτικών πλεονεκτημάτων που απολαμβάνουν τα κράτη που εκσυγχρονίζουν τους μηχανισμούς τους. Το e-gov συμβάλλει στην απλοποίηση των διαδικασιών και καθιστά την πρόσβαση σε κυβερνητικές πληροφορίες πιο εύκολη για οργανισμούς του δημόσιου τομέα και για τους πολίτες. Το κράτος και οι ιδιώτες κερδίζουν σε χρόνο, χρήμα, διαφάνεια.

Σημαντικότερα οφέλη θα αποκομίσουν τα εμπλεκόμενα μέλη μέσω της ηλεκτρονικής δημοκρατίας (e-democracy). Οι πολίτες θα έχουν άμεση γνώση σχετικά με το πώς λαμβάνονται οι αποφάσεις και για το πώς τα αιρετά ή δοτά όργανα της διοίκησης λογοδοτούν για τις πράξεις τους. Ακόμα, οι πολίτες θα μπορούν να ασκούν μια άμεση και εμφανή επιρροή στο νομοθέτη μέσω προτάσεων που θα καταθέτουν 15. Κερδισμένοι δεν είναι στην e-democracy μόνο οι πολίτες, αλλά και οι επιχειρήσεις, γι’ αυτό και στηρίζουν αντίστοιχες πρωτοβουλίες 16,17 .

Σημαντική είναι και η ενίσχυση της ηλεκτρονικής συμμετοχής (e-participation) 18. Ως τέτοια ορίζεται η «η χρήση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας για να διευρυνθεί και να εμβαθυνθεί η πολιτική συμμετοχή των πολιτών, επιτρέποντάς τους να συνδεθούν μεταξύ τους και με τους εκλεγμένους εκπροσώπους τους» 19. Οι πολίτες συμμετέχουν σε συζητήσεις on line επί των πολιτικών θεμάτων με αυξανόμενη συχνότητα. Ακόμα και οι νέοι, οι οποίοι παραδοσιακά δείχνουν ελάχιστο ενδιαφέρον στις κρατικές υποθέσεις, συμμετέχουν ενεργά μέσω ηλεκτρονικών σχολιασμών ή ψηφοφοριών.

Στην Ελλάδα

Στη χώρα μας, η συνολική ευθύνη για την εμβάθυνση του e-gov έχει το Υπουργείο Εσωτερικών και ειδικότερα η Γενική Γραμματεία Δημόσιας Διοίκησης. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος των έργων της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης που απαιτούνται, χρηματοδοτούνται από το επιχειρησιακό πρόγραμμα Κοινωνία της Πληροφορίας. Υπάρχει, από το 2004, η Επιτροπή Πληροφορικής, η οποία ως αρμόδιο όργανο εκπόνησε επιχειρησιακό σχέδιο για τα έτη 2006-2013, ενταγμένο στο Γ’ ΚΠΣ. Ωστόσο πρέπει πολλά να γίνουν, αφού η Ελλάδα κατατάχθηκε από τον ΟΗΕ 44η σε σύνολο 50 κρατών στην κρατική ετοιμότητα για την ηλεκτρονική δημοκρατία 20.

Σημαντικά βήματα έως τώρα ήταν η δημιουργία των ΚΕΠ μέσω του προγράμματος «Αριάδνη», τα δυο μεγάλα έργα ηλεκτρονικής διακυβέρνησης «Σύζευξις» και «Police Online», το «TAXISnet», το «ΙΚΑnet», η δημιουργία του επιχειρησιακού προγράμματος «Πολιτεία», η ΚτΠ ΑΕ, η εθνική πύλη δημόσιας διοίκησης «Ερμής» 21. Θετικό βήμα στον κλάδο της ηλεκτρονικής συμμετοχής και δημοκρατίας είναι η διαδικασία διαβούλευσης στο διαδίκτυο των νομοσχεδίων, που εγκαινιάστηκε στα τέλη του 2009.

Σε ΗΠΑ – Ευρώπη

Στις Ηνωμένες Πολιτείες αίσθηση σημείωσε η χρήση από τον υποψήφιο πρόεδρο Barack Obama των τεχνολογιών ηλεκτρονικής συμμετοχής και δημοκρατίας κατά την προεκλογική του εκστρατεία. Η τακτική αυτή εντάθηκε μετά την εκλογή του ως προέδρου των ΗΠΑ. Έτσι τον Ιανουάριο του 2009 ο Obama υπέγραψε ένα Μνημόνιο για τη Διαφάνεια και την Ανοικτή Διακυβέρνηση (Memorandum for the Heads of Executive Departments and Agencies on Transparency and Open Government) 22,23 . Με αυτό όρισε τις κατευθυντήριες γραμμές της ομοσπονδιακής πολιτικής στα θέματα της ηλεκτρονική διακυβέρνησης. Το μνημόνιο είναι εστιάζει έντονα στη χρήση των πλέον σύγχρονων τεχνολογιών πληροφορικής (Web 2.0) 24.

Στην ΕΕ το πρώτο βήμα έγινε με τη Διακήρυξη του Μάντσεστερ το 2005, όπου οι κυβερνήσεις από τα κράτη μέλη της ΕΕ δεσμεύθηκαν στη χρησιμοποίηση των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνίας για να μετασχηματίσουν τις δημόσιες υπηρεσίες για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις. Το σχέδιο δράσης eGovernment 25 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (μέρος της πρωτοβουλίας i2010) καθορίζει τα επόμενα βήματα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ώστε να βοηθήσει τα κράτη μέλη για να πραγματοποιήσουν τους στόχους μέχρι το 2010. Οι υπουργοί των κρατών μελών επανέλαβαν την προσήλωση στην επίτευξη των στόχων τους το 2007, στη Διακήρυξη της Λισσαβώνας 26 και το 2009 στη Διακήρυξη του Μάλμε 27. Τελικός στόχος είναι μέχρι το 2010, να αναπτυχθούν συναλλαγές σε πραγματικό χρόνο (online) σε ολόκληρη την Ευρώπη με τη βοήθεια ενός πανευρωπαϊκού διαλειτουργικού συστήματος αναγνώρισης και αυθεντικοποίησης των συναλλαγών.

Συμπεράσματα

Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση μένει να αποδειχθεί ότι αποτελεί τη σανίδα σωτηρίας για τα κράτη, ώστε αυτά να ανταποκριθούν στο ρόλο τους σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία ιλιγγιωδών ταχυτήτων. Η αύξηση των συναλλαγών μεταξύ του τριγώνου κράτος-πολίτης-επιχείρηση απαιτεί προσαρμογή στις νέες τεχνολογίες και άμεση άντληση ωφελειών απ’ αυτές. Ίσως για την Ελλάδα η πρόκληση να είναι μεγαλύτερη, αφού το κράτος χρόνια τώρα είναι ένα αρτιοσκληρωμένο υδροκεφαλικό σύστημα που έχει πάψει να ανταποκρίνεται στο ρόλο του. Η καταπολέμηση της γραφειοκρατίας και των πελατειακών σχέσεων μπορεί να βρίσκεται τελικά στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση.

1 Για πρακτικούς λόγους, ας επιτραπεί, η επιλογή στην παρούσα δημοσίευση της χρήσης –συντετμημένου- του όρου «e-gov».
2 Shailendra C. Jain Palvia and Sushil S. Sharma, E-Government and E-Governance: Definitions/Domain Framework and Status around the World, σε Ashok Agarwal και V. Venkata Ramana, Foundations of E-government, πρακτικά της 5ης διεθνούς συνδιάσκεψης για την η-διακυβέρνηση, 28-30.12.2007, Χιντεραμπάντ, Ινδία.
3 Όπως ορίστηκε τον Ιούνιο του 2002, όταν και υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Σεβίλλης το Σχέδιο Δράσης eEurope 2005 και όπως επαναβεβαιώθηκε στην Υπουργική Διακήρυξη για την Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση στο Μάλμε της Σουηδίας, στις 18 Νοεμβρίου 2009.
4 Αφιέρωμα η-Επιχειρείν, Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση, διαδικτυακή δημοσίευση σε http://www.go-online.gr.
5 http://www.knowledgerush.com/kr/encyclopedia/E-government/
6 Jay D White, Managing Information in the Public Sector. εκδ. M.E. Sharpe, New York, 2007
7 Υποστηρίζεται η αντικατάσταση του όρου πολίτης, με τον όρο πελάτης (Government to Customer), με το σκεπτικό ότι το κράτος αποτελεί μια οικονομική μονάδα και οι πολίτες είναι οι πελάτες αυτής, ο.π. White.
8 Ο.π. αφιέρωμα η-Επιχειρείν.
9 Mary Maureen Brown, Electronic Government, σε Jack Rabin. Encyclopedia of Public Administration and Public Policy, εκδ. Marcel Dekker, 2003, σελ. 427-432
10 Eric J. Sinrod, A look at the pros and cons of e-government, USA Today, 30.06.2004
11 Robert D Atkinson, Daniel Castro, Digital Quality of Life, The Information Technology and Innovation Foundation, 2008, σελ. 137–145
12 Fernanda Sobral, & Marcello C Barra, Academia vis-à-vis the Electronic Leviathan, σε Marcello C. Barra, O Leviatã Eletrônico: a trama política que colocou o estado na internet. Bauru, EDUSC, 2009.
13 Kettl, D. F. The Transformation of Governance, John Hopkins University Press, U.S.A. 2002, κεφ. V, VII
14 Άρθρο, The pros and cons of e-goverment, Economist, 14.02.2008
15 Paul G. Nixon, Rajash Rawal, Enabling Democracy? e-Government, Inclusion and Citizenship, The Hague University, σελ. 281–290
16 Έκθεση, Report to Congress on the Benefits of the President’s E-Government Initiatives, Business Gateway, USA, 2009, σελ. 50.
17 Directorate for Public Governance and Territorial Development, Imperative e-Government for Better Government, OECD Publishing, κεφ.4, 2005
18 Directorate for Public Governance and Territorial Development, The e-Government, OECD Publishing, κεφ. 2, 2003
19 A. Macintosh, eParticipation in policy-making: the research and the challenges. Exploiting the Knowledge Economy: Issues, Applications, Case Studies. Amsterdam: IOS Press, 2006
20 UN's 2008 e-Government Readiness Index
21 Ο.π. Αφιέρωμα η-Επιχειρείν
22 Δημοσιευμ. σε http://www.whitehouse.gov/the_press_office/Transparency_and_Open_Government/
23 Dean Giustini, The Audacity of Government 2.0 - The Obama Era Arrives. The University of British Columbia, Ιανουάριος 2009.
24 Daniel Lyons and Daniel Stone, President 2.0, Newsweek, Νοέμβριος 2008
25 http://ec.europa.eu/information_society/activities/egovernment/docs/highlights/comm_pdf_com_2006_0173_f_en_acte.pdf
26 http://ec.europa.eu/information_society/activities/egovernment/policy/action_plan/index_en.htm
27 http://ec.europa.eu/information_society/activities/egovernment/conferences/malmo_2009/press/ministerial-declaration-on-egovernment.pdf