Εισαγωγή
1. Τους τελευταίους μήνες γινόμαστε μάρτυρες μιας επισιτιστικής κρίσης που πλήττει κυρίως τον τρίτο κόσμο. Στη συλλογική μνήμη των καταναλωτών-πολιτών της Δύσης, τέτοιου είδους γεγονότα έχουν ξεχαστεί. Όμως η τελευταία αυτή κρίση έρχεται να συσχετιστεί με την περιβαλλοντική υποβάθμιση, τους τρόπους αντιμετώπισής της και σε συνδυασμό, πάντοτε, με τους κερδοσκόπους. Για την αντιμετώπιση της κρίσης κινήθηκε και ο Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας (FAO= Food and Agriculture Organization of the United Nations) που διοργάνωσε Σύνοδο στη Ρώμη για την Επισιτιστική Ασφάλεια, προκειμένου να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα. Τα αποτελέσματα, ωστόσο είναι πενιχρά.
Η επισιτιστική κρίση το 2008
2. Ως επισιτιστική κρίση ορίζεται η μορφή κρίσης που σχετίζεται με την έλλειψη των κατάλληλων εκείνων τροφίμων που εάν ο ανθρώπινος οργανισμός δεν εκλάβει σε ορισμένη ποσότητα και ποιότητα (αριθμός θερμίδων ή κατηγορίες τροφίμων) θα οδηγηθεί σε εκδήλωση ασθενειών ή κίνδυνο θανάτου[1]. Η σημερινή επισιτιστική κρίση, υπάγεται στην κατηγορία των αυξανόμενων κρίσεων[2], όπου δηλαδή η κρίση δεν αφορά ένοπλη σύρραξη, αλλά ανθρωπιστικό κίνδυνο λόγω μη συγκρουσιακών παραγόντων.
2.1 Την χρονική περίοδο 2007-2008 παρουσιάστηκε διεθνής άνοδος (πολύ πέραν της φυσιολογικής) των τιμών των τροφίμων[3], που δημιούργησε πολιτικοοικονομικά προβλήματα και κοινωνικές αναταραχές τόσο στα αναπτυσσόμενα κράτη, όσο (λιγότερο βέβαια) στα αναπτυγμένα. Η επισιτιστική κρίση στο Δυτικό κόσμο εντείνει τις πληθωριστικές πιέσεις στην αγορά, λόγω της ανόδου των τιμών των τροφίμων, ενώ οι πολίτες στον Τρίτο κόσμο έρχονται αντιμέτωποι με το φάσμα του κινδύνου επιβίωσης[4]. Ανάλογες κρίσεις έχουν ξανασυμβεί στο άμεσο παρελθόν (Ιράν και Ταϊλάνδη 1962, Αιθιοπία 1980), αλλά οφείλονταν είτε σε φυσικούς παράγοντες (κακές σοδιές, φυσικές καταστροφές) είτε σε πολεμικά γεγονότα και τα επακόλουθά τους (καταστροφή παραγωγικής διαδικασίας, επιβολή embargo).
2.2 Σήμερα 854 εκατομμύρια άνθρωποι υποσιτίζονται, 4 εκατομμύρια άνθρωποι προστίθενται κάθε χρόνο σε αυτήν την κατηγορία, ενώ περίπου 5.6 εκατομμύρια παιδιά πεθαίνουν κάθε χρόνο εξαιτίας της έλλειψης τροφής. Οι αυξήσεις στις παγκόσμιες τιμές σίτου έχουν φτάσει το 181% μέσα σε 36 μήνες (έως τον Φεβρουάριου του 2008), το ρύζι έχει ακριβύνει κατά 141% από τον Ιανουάριο, ενώ συνολικά οι παγκόσμιες τιμές τροφίμων έχουν αυξηθεί κατά 83%.όπως σχετικό ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου υπογραμμίζει. Επίσης τονίζει ότι 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι που ζουν σε «δεινή ένδεια» και 850 εκατομμύρια «πεινούν καθημερινά». Τέλος χαρακτηρίζεται η διεθνής επισιτιστική κρίση ως «σιωπηλός τυφώνας»[5].
Τα αίτια της κρίσης
3. Τα αίτια της σημερινής επισιτιστικής κρίσης είναι αρκετά, ώστε να απαιτείται άφθονος χώρος προκειμένου να παρατεθούν αναλυτικά. Συνοπτικά οι κακές σοδειές σε άλλοτε εύφορα εδάφη, η άνοδος του παγκόσμιου πληθυσμού, η αυξανόμενη ζήτηση τροφίμων από την Κίνα, η άνοδος της τιμής του πετρελαίου καθώς και η «μάχη» μεταξύ των φυτών που καλλιεργούνται για βιοκαύσιμα έναντι όσων προορίζονταν για διατροφή είναι μερικές από τις αιτίες που έχουν οδηγήσει στη σημερινή κατάσταση[6].
Σοδιές - Αύξηση παγκόσμιου πληθυσμού
3.1 Οι κακές σοδιές είναι ένα αποτέλεσμα της υποβάθμισης του περιβάλλοντος. Η αύξηση των ακραίων καιρικών φαινομένων πλήττει τους αγρότες, κυρίως των εύκρατων ζωνών του πλανήτη. Από την άλλη και στα τροπικά κλίματα (όπου εντοπίζεται ο φτωχός πληθυσμός) η αύξηση της έντασης των μουσώνων έχει οδηγήσει σε πλήγματα στην παραγωγή ρυζιού, το οποίο αποτελεί την κύρια πηγή τροφής για τους κατοίκους των περιοχών αυτών[7]. Λόγω της μικρής παραγωγής του προϊόντος, η τιμή του διαθέσιμου ρυζιού οδηγείται προς τα πάνω[8], πιέζοντας την, ήδη ισχνή, αγοραστική δυνατότητα των κατοίκων του Τρίτου κόσμου. Ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει αυξηθεί από 1.6 δισεκατομμύρια το 1900 σε κατ' εκτίμηση 6.6 δισεκατομμύρια σήμερα. Επίσης αναμένεται να φθάσει σε σχεδόν 9 δισεκατομμύρια μέχρι το έτος 2042[9]. Παρόλα αυτά τα ποσοστά παγκόσμιας πληθυσμιακής αύξησης έχουν μειωθεί εντυπωσιακά από τη δεκαετία του '80 ενώ και η συνολική παραγωγή προϊόντων διατροφής έχει αυξηθεί κατά κεφαλήν από τη δεκαετία του '60, και αυτή η τάση δεν έχει αλλάξει εντυπωσιακά με τις κακές συγκομιδές του 2006-7. Σε ό,τι έχει να κάνει με την άνοδο του πληθυσμού στην Κίνα, αλλά και την αύξηση του βιοτικού επιπέδου ισχύουν τα παραπάνω, περί ταυτόχρονης βελτίωσης των σοδιών. Συνεπώς τόσο οι κακές σοδιές όσο και η αύξηση του πληθυσμού είναι απλώς αφορμές και όχι τόσο αιτίες για την άνοδο των τιμών των τροφίμων[10].
Άνοδος τιμής πετρελαίου
3.2 Η άνοδος στην τιμή του πετρελαίου έχει οδηγήσει και σε αύξηση στις δαπάνες των λιπασμάτων. Ενδεικτικό είναι ότι τα λιπάσματα παρασκευάζονται από πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Οι δαπάνες για τις πρώτες ύλες λιπάσματος εκτός από το πετρέλαιο, έχουν αυξηθεί όπως λ.χ. το ανθρακικό κάλιο, δεδομένου ότι η αυξανόμενη παραγωγή των βάσεων αυξάνει τη ζήτηση[11]. Επίσης η άνοδος του κόστους παραγωγής των αγροτικών προϊόντων αυξήθηκε λόγω της ανόδου των καυσίμων, που κινούν τα γεωργικά μηχανήματα. Επιπλέον η τελική τιμή του αγροτικού προϊόντος στον καταναλωτή επιβαρύνεται και από τα αυξημένα έξοδα μεταφοράς των αγαθών. Τέλος η άνοδος της τιμής του πετρελαίου ευθύνεται και έμμεσα για την επισιτιστική κρίση, καθώς προκειμένου να περιοριστεί η εξάρτηση από το μαύρο χρυσό, οι επιχειρήσεις έχουν στραφεί στα βιοκαύσιμα, των οποίων η ζήτηση, και ως εκ τούτου η προσφορά, έχουν αυξηθεί εντυπωσιακά.
Βιοκαύσιμα
3.3 Τα πρώτης γενιάς βιοκαύσιμα[12], τα οποία προβλήθηκαν ως η γρήγορη λύση στο πρόβλημα του περιβάλλοντος, προκάλεσαν σημαντικές επιπτώσεις στην παραγωγή τροφίμων. Οι αγρότες σε πολλές περιοχές του πλανήτη έκαναν στροφή προς την παραγωγή αραβοσίτου, ελαιοκράμβης, ζαχαροτεύτλων τα οποία χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ενέργειας καθώς τα βιοκαύσιμα προερχόμενα από οργανικά προϊόντα και θεωρούνται ανανεώσιμα καύσιμα. Έτσι οι αγρότες (μέσω ενθάρρυνσης υπό μορφή επιδότησης από τις κυβερνήσεις) έχουν στρέψει τις καλλιέργειές τους από το ρύζι και το σιτάρι στα παραπάνω προϊόντα. Έτσι όχι μόνο η καλλιεργήσιμη γη, προς κάλυψη διατροφικών αναγκών, μειώνεται αλλά και δασικές εκτάσεις αποψιλώνονται ώστε να καλλιεργηθούν για παραγωγή βιοκαυσίμων. Επιπλέον αυξάνεται η τιμή του καλαμποκιού, το οποίο χρησιμεύει ως τρόφιμο στην κτηνοτροφία και έτσι αυξάνεται και το κόστος εκτροφής και άρα η τιμή των ζωϊκών προϊόντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των παραπάνω είναι και το ότι γεμίζοντας μια δεξαμενή ενός μέσου αυτοκινήτου με τα βιολογικά καύσιμα, καταναλώνεις τόσο αραβόσιτο όσο ένας Αφρικανός[13] καταναλώνει σε ένα ολόκληρο έτος[14]. Ωστόσο αρκετοί υποστηρίζουν[15] ότι τα βιοκαύσιμα δεν ευθύνονται για την άνοδο των τιμών των τροφίμων.
Κερδοσκοπία
3.4 Οι κερδοσκόποι, τονίζεται από ορισμένους[16], ευθύνονται σε μεγάλο ποσοστό για την άνοδο των τιμών των τροφίμων. Επικαλούνται την ύφεση της αμερικανικής οικονομίας και το εξασθενημένο δολάριο. Έτσι σαν αποτέλεσμα εμφανίζεται το γεγονός να μετατοπίζεται το επενδυτικό ενδιαφέρον και τα κερδοσκοπικά κεφάλαια από τα παραδοσιακά επενδυτικά προϊόντα, όπως τα ομόλογα και οι μετοχές, στις προθεσμιακές αγορές εμπορευμάτων, καθώς και στις πρώτες ύλες (όπως τα τρόφιμα). Τα hedge funds ενεπλάκησαν στην προθεσμιακή αγορά εμπορευμάτων, βασιζόμενα στη συνεχιζόμενη αύξηση της ζήτησης και αγοράζοντας προθεσμιακά συμβόλαια[17] με σκοπό την επίτευξη μελλοντικών υπερκερδών. Η κερδοσκοπική αυτή τακτική οδηγεί σε στρεβλώσεις την αγορά και δημιουργεί τεχνητές ελλείψεις. Η σκέψεις αυτές είναι λογικές, αλλά παραγνωρίζουν τη σημασία των άλλων παραγόντων και εμμένουν μόνο στην κερδοσκοπία ως παράγοντα ανόδου των τιμών των τροφίμων.
Συμπεράσματα
Οι προσπάθειες για λύση του προβλήματος έχουν ενταθεί, αλλά ουσιαστικά δεν αποδίδουν τα αναμενόμενα. Στη Σύνοδο του FAO στη Ρώμη ο γ.γ. του ΟΗΕ, Μπαν Κι Μουν, ζήτησε άμεση δράση για αύξηση της παραγωγής τροφίμων κατά 50% έως το 2030. Ο γενικός διευθυντής του FAO, Ζακ Ντιουφ, ζήτησε 30 δισ. δολάρια τον χρόνο για την αγροτική παραγωγή (η βοήθεια προς τη γεωργία σήμερα αντιστοιχεί στο 3% της αναπτυξιακής βοήθειας). Η λύση για την Ευρώπη δεν είναι η περικοπή των επιδοτήσεων (ώστε να είναι ευκολότερη η πρόσβαση των αγροτικών προϊόντων των τρίτων χωρών), καθώς έτσι αμφιβόλου ποιότητας τρόφιμα θα κατέληγαν στους ευρωπαίους καταναλωτές αλλά και θα εγκαταλείπονταν η ευρωπαϊκή ύπαιθρος από τους αγρότες της. Αλλά ούτε τα μεταλλαγμένα αποτελούν λύση, λόγω των ενδεχόμενων επιπλοκών στην υγεία. Η καλύτερη λύση είναι η χορήγηση της αναπτυξιακής βοήθειας, στον Τρίτο κόσμο, ώστε να βελτιωθούν συνολικά οι συνθήκες διαβίωσης, αλλά και πάλι ίσως να βρισκόμαστε στο τέλος της εποχής της φθηνής τροφής.
[1] Βλ. και σχετικό άρθρο για την κακή διατροφή, λόγω έλλειψης τροφίμων στην Αφρική: Michael Wines «Malnutrition Is Cheating Its Survivors, and Africa’s Future» , New York Times, 28.12.2006
[2] Ιστότοπος του Διεθνούς Κέντρου Ανάπτυξης και Διαχείρισης Συγκρούσεων: http://www.cidcm.umd.edu/icb. Ιστότοπος του Διεθνούς Κέντρου Ανάπτυξης και Διαχείρισης Συγκρούσεων.
[3] Βλ. τα σημαντικά άρθρα «The end of the cheap food» και «Cheap no more», Economist, 06.12.2007
[4] Στις αναπτυσσόμενες χώρες το 50 με 60 % του εισοδήματος δαπανάται για τρόφιμα ενώ στις πλούσιες χώρες το αντίστοιχο ποσοστό κυμαίνεται μόλις στο 10 με 20 %
[5] Ψήφισμα του ΕυρΚοινοβ σχετικά με την αύξηση των τιμών των τροφίμων στην ΕΕ και στις αναπτυσσόμενες χώρες, της 22.05.2008, Β6-0229/08
[7] Ο κυκλώνας Nargis στη Βιρμανία προκάλεσε το Μάιο του 2008 άνοδο στην τιμή του ρυζιού, όπως και ανεπίκαιρες βροχές στο Κεράλα της Ινδίας. Ξηρασία έχει αναγκάσει την ετήσια συγκομιδή ρυζιού για να πέσει κατά τουλάχιστον 98% στην δεύτερη εξαγωγό χώρα σίτου, την Αυστραλία, ενώ και στην κοιλάδα Σαν Χοακίν της Καλιφόρνιας (ΗΠΑ), υπήρξε μείωση της σοδιάς λόγω ξηρασίας
[8] τιμή ρυζιού τον Απρίλιο 2008: 49 σέντς $ ανά κιλό
[9] Βλ. σε: , http://unstats.un.org/unsd/cdb/cdb_series_xrxx.asp?series_code=13670. Ετήσιος ρυθμός πληθυσμιακής αύξησης, 229 κράτη, από το 1955 στο 2050 (UN Population Division's quinquennial estimates and projections). Ηνωμένα Έθνη. Τελευταία αναβάθμιση στις 17.07.2007
[10] Burgonio, TJ. Runaway population growth factor in rice crisis—solon. Philippine Daily Inquirer, 30.03.2008
[11] "Fertilizer cost rising sharply: Result will be higher food prices", Associated Press, 16.04.2008
[12] Οδηγία 2003/30/ΕΚ: βιοκαύσιμα θεωρούνται κάθε υγρό ή αέριο καύσιμο για τις μεταφορές το οποίο παράγεται από βιομάζα όπου βιομάζα είναι το βιοαποικοδομήσιμο κλάσμα προϊόντων, αποβλήτων και καταλοίπων από γεωργικές (συμπεριλαμβανομένων φυτικών και ζωικών ουσιών), δασοκομικές και συναφείς βιομηχανικές δραστηριότητες, καθώς και το βιοαποικοδομήσιμο κλάσμα των βιομηχανικών και αστικών αποβλήτων.
[13] Η κύρια πηγή τροφής των κατοίκων της υποσαχάριας Αφρικής είναι ο αραβόσιτος.
[14] «Τα καύσιμα των πλουσίων ανταγωνίζονται τώρα την τροφή των φτωχών», λέει ο Γουίλεμ Τζαν Λάαν, ανώτατο στέλεχος της εταιρείας καταναλωτικών αγαθών Unilever
[15] Στις 29 Απριλίου 2008, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους δήλωσε «κατά το 85% οι τιμές των τροφίμων αυξάνονται λόγω του καιρού, της αυξανόμενης ζήτησης και των τιμών ενέργειας». Η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ δήλωσε ότι: «η άνοδος στις τιμές τροφίμων οφείλεται στις φτωχές αγροτικές πολιτικές και τις μεταβαλλόμενες συνήθειες κατανάλωσης στα αναπτυσσόμενα έθνη, όχι στα βιολογικά καύσιμα»
[16] Βλ. άρθρου του Κυριάκου Μεταξά, «Η κερδοσκοπία πίσω από την επισιτιστική κρίση», εφημ. Ναυτεμπορική, Αθήνα, 01.06.2008
[17] το 1998 το σύνολο των επενδυμένων κεφαλαίων σε προθεσμιακά συμβόλαια τροφίμων ανερχόταν στα 10 δισ. $, τον Ιαν. και Φεβ. 2008 το ποσό αυτό ανήλθε στα 172 δισ.
