Συνθήκη Λισσαβόνας ή Μεταρρυθμιστική Συνθήκη
1. Στις 13.12.2007, κατά τη διάρκεια της πορτογαλικής προεδρίας στην ΕΕ, υπογράφηκε στη Λισσαβόνα, η ομώνυμη Συνθήκη, ή αλλιώς Μεταρρυθμιστική Συνθήκη[1]. Η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη αποτελεί την προσπάθεια μεταρρύθμισης του θεσμικού πλαισίου λειτουργίας της Ένωσης και της Κοινότητας, μετά την απόρριψη της Συνθήκης για την εγκαθίδρυση Συντάγματος για την Ευρώπη (ή αλλιώς Ευρωσύνταγμα)[2]. Δυστυχώς όμως η ενημέρωση της κοινής γνώμης είναι ανεπαρκής, εξ ου και η επιφυλακτικότητα των Ιρλανδών, ενώ στα «δικά μας» μονοπωλεί την ενημέρωση η διαγραφή τέως πρωθυπουργού χωρίς να επεκτείνονται τα ΜΜΕ στο περί τίνος πρόκειται η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη, και πόσο θα επηρεάσει, αν τεθεί σε ισχύ στις 01.01.2009, τις ζωές εκατομμυρίων ευρωπολιτών.
Θεσμικό πλαίσιο ΕΚ και ΕΕ (παρελθόν-παρόν)
2. Η ΕΕ λειτουργεί βάσει του πρωτογενούς δικαίου, όπως αυτό διαμορφώθηκε από τις Συνθήκες για την ΕΟΚ, την ΕΚΑΧ και την ΕΚΑΕ (Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα, Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας), καθώς και όλες οι αναθεωρήσεις των αρχικών Συνθηκών, τα Παραρτήματα, τα Πρωτόκολλα που τι συνοδεύουν και τέλος τις Συμφωνίες ένταξης των νέων κρατών μελών. Σημαντικές εξελίξεις τα τελευταία χρόνια για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη[3] αλλά και η Συνθήκη του Μάαστριχτ[4] με την οποία η ΕΟΚ μεταβάλλεται σε Ευρωπαϊκή Κοινότητα και ιδρύεται και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ εγκαθιδρύεται διακυβερνητική συνεργασία των κρατών μελών στους τομείς της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Άμυνας (ΚΕΠΠΑ) και συνεργασία στους τομείς της Δικαιοσύνης και των Εσωτερικών Υποθέσεων (ΣΔΕΥ). Οι ΕΚ η ΚΕΠΠΑ και η ΣΔΕΥ συνιστούν τους 3 πυλώνες (pilier, pillar) – συνιστώσες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
2.1 Ακολουθεί η Συνθήκη του Άμστερνταμ (ΣτΑ)[5] με την οποία κοινοτικοποιείται (δηλαδή παύει η διακυβερνητική συνεργασία μεταξύ των κρατών μελών και αρμοδιότητα έχουν τα ευρωπαϊκά όργανα) η ΣΔΕΥ, εκτός από τους τομείς Αστυνομικής και Δικαστικής Συνεργασίας στις Ποινικές υποθέσεις (η ΑΔΣΠΥ παραμένει σε διακυβερνητικό πλαίσιο), δημιουργείται κοινοτική πολιτική για την απασχόληση.και καθίσταται κοινοτικό κεκτημένο το κεκτημένο της Συμφωνίας Σένγκεν. Με τη ΣτΑ συστηματοποιήθηκε η διαφοροποιημένη συμμετοχή στην ΕΚ και την ΕΕ (αρθρ. 40, 43-45 ΣΕΕ, 11 ΣΕΚ) και έτσι οι παρεκκλίσεις (derogations) του Μάαστριχτ γίνονται εντονότερες[6]. Επίσης επεκτείνεται η ειδική πλειοψηφία (σε αντίθεση με την ομοφωνία και το δικαίωμα veto) και αυξάνονται οι εξουσίες του Ευρ. Κοινοβουλίου. Ακολουθεί η Συνθήκη της Νίκαιας[7], η οποία τέθηκε σε ισχύ την 01.02.2003 και με την οποία μεταβλήθηκε το μέγεθος και η σύνθεση της Επιτροπής, επεκτάθηκαν οι ειδικές πλειοψηφίες, σταθμίστηκαν οι ψήφοι στο Συμβούλιο και απλουστεύτηκε ο μηχανισμός της ενισχυμένης συνεργασίας (βλ. υποσ. 6), αλλά και προστέθηκε η «Δήλωση για το Μέλλον της Ένωσης», με την οποία γίνεται σαφές ότι η Νίκαια, είναι ένας ενδιάμεσος σταθμός στην πορεία θεσμικής ολοκλήρωσης της ΕΕ. Η συνθήκη του Άμστερνταμ και της Νίκαιας, είναι αυτές που διέπουν και σήμερα τη θεσμική λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ευρωσύνταγμα
3. Με αφορμή τη «Δήλωση» της Νίκαιας και ύστερα από τη «Δήλωση του Λάκεν» συστάθηκε η Ευρωπαϊκή Συνέλευση που εξέτασε τι θεσμικό μέλλον της ΕΕ στους τομείς της κατανομής των αρμοδιοτήτων, απλούστευσης των συνθηκών, του ρόλου των εθνικών κοινοβουλίων και του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. [8] Οι εργασίες της Συνέλευσης χαρακτηρίστηκαν από ανοικτή και διαφανή συζήτηση μεταξύ όλων των ενδιαφερομένων μερών, πράγμα που δεν γίνονταν στις προηγούμενες Συνθήκες, οι οποίες γράφονταν αποκλειστικά από διπλωμάτες. Στις 18.06.2004 οι αρχηγοί των κρατών και κυβερνήσεων κατέληξαν σε συμφωνία, με ορισμένες αλλαγές[9], για το κείμενο του Ευρωσυντάγματος.
3.1 Το Ευρωσύνταγμα καθόρισε τους νέους στόχους της Ένωσης. Πολύ σημαντικό για τους πολίτες της ΕΕ ότι ενσωματώθηκε ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων στο κείμενο του Συντάγματος. Επιπλέον συγχωνεύονταν η ΕΕ με την ΕΚ σε μια ενιαία νομική προσωπικότητα, την Ένωση. Μειώνονταν τα μέσα δράσης της ΕΕ (κανονισμοί, οδηγίες, αποφάσεις, κοινές θέσεις κ.α.) από 15 σε 6 και θεσμοθετούνταν οι όροι «ευρωπαϊκοί νόμοι» και «ευρωπαϊκοί νόμοι-πλαίσια», ενώ υπήρχε ο θεσμός της λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας. Από θεσμικής άποψης καθιερώνονταν θέση Προέδρου του Συμβουλίου (κατάργηση εκ περιτροπής προεδρίας), ο πρόεδρος της Κομισιόν θα εκλέγονταν από το Ευρωκοινοβούλιο, μειώνονταν οι αριθμοί των Επιτρόπων και των Ευρωβουλευτών και δημιουργούνταν θέση Υπουργού Εξωτερικών της Ένωσης. Τέλος οι τρεις πυλώνες καταργούνταν μέσω της κοινοτικοποίησης της ΚΕΠΠΑ και της ΑΔΣΠΥ.
3.2 Αν τα δημοψηφίσματα σε Γαλλία και Ολλανδία δεν ανέκοπταν τη διαδικασία επικύρωσης από τα 25 κράτη μέλη, το Ευρωσύνταγμα θα θέτονταν σε ισχύ τη 01.11.2006. Την απόρριψη του Συντάγματος ακολούθησε μια περίοδος «προβληματισμού»[10], έως και τις 22.07.2007[11] όπου και επήλθε συμβιβασμός (ύστερα από τις ενστάσεις της Πολωνίας), ως προς τη νέα Συνθήκη.
Η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη (ΜΣ)
4. Η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη ξεκινά (αρθρ. 1 παρ. 1-4 ΜΣ) με την αναφορά των αξιών της Ένωσης, όπως της ευρωπαϊκής κληρονομιάς, της ειρήνης, του κράτους δικαίου, της ευημερίας κ.α. Με τη ΜΣ η Συνθήκη «Ίδρυσης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας» (ΣΕΚ) θα μετονομασθεί σε «Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης» και τα άρθρα της θα αναριθμηθούν και θα αναδιαταχθούν. Αντίθετα με το Ευρωσύνταγμα όμως, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων και η, τέως, ΣΕΚ δε θα συνενωθούν, αλλά απλώς θα τροποποιηθούν και θα ισχύουν αυτόνομα (αρθρ. 2 παρ. 8 ΜΣ). Όλα τα όργανα της Ένωσης οφείλουν να σέβονται τα δικαιώματα που περιλαμβάνονται στο Χάρτη. Την ίδια υποχρέωση έχουν και τα κράτη μέλη όταν εφαρμόζουν την κοινοτική νομοθεσία. Από την άλλη οι τρεις πυλώνες καταργούνται – συγχωνεύονται (αρθρ. 2 παρ. 1 ΜΣ). Η ΑΔΣΠΥ κοινοτικοποείται (αρθρ. 3 παρ. 63 επ. ΜΣ) και καταργείται η ΚΕΠΠΑ, αλλά για θέματα εξωτερικών και άμυνας διατηρείται η ομοφωνία, και το Δικαστήριο δεν έχει αρμοδιότητα (αρθρ. 2 παρ. 27 ΜΣ). Επί στρατιωτικών θεμάτων η αρμοδιότητα παραμένει στα κράτη μέλη (δε δημιουργείται Ευρωπαϊκός Στρατός). Η Συνθήκη προβλέπει ότι τα κράτη μέλη μπορούν να παραχωρούν στην Ένωση στρατιωτικά και μη στρατιωτικά μέσα για τη διεξαγωγή επιχειρήσεων που αναλαμβάνονται στο πλαίσιο της ΚΕΠΠΑ.
4.1 Όσον αφορά τις αρμοδιότητες της ΕΕ, ύστερα από την κατάργηση των πυλώνων, επέρχεται διαφοροποίηση η οποία συνίσταται στο εξής: Οι τομείς πολιτικής της Ένωσης αναφέρονται στην αποκλειστική αρμοδιότητα (δεν υπάρχει δυνατότητα δράσης από τα κράτη μέλη), η μοιρασμένη αρμοδιότητα, όπου η παραγωγή νομοθεσίας σε αυτό τον τομέα μοιράζεται ανάμεσα στα κράτη μέλη και την ΕΕ και τέλος η βοηθητική αρμοδιότητα, όπου η ΕΕ έχει το δικαίωμα να βοηθήσει, να συντονίσει ή να συμπληρώσει τις πράξεις των εθνικών κυβερνήσεων (αρθρ. 3 παρ. 12 ΜΣ). Επίσης αυξάνονται οι τομείς της διαδικασίας Συναπόφασης του Ευρωκοινοβουλίου ενώ ταυτόχρονα ενισχύεται και ο ρόλος των εθνικών κοινοβουλίων[12]. Σημαντική είναι και η ρήτρα «αλληλεγγύης» όπου η ΈΕ και τα κράτη μέλη ενεργούν από κοινού εάν ένα κράτος μέλος δεχθεί τρομοκρατική επίθεση ή πληγεί από φυσική ή ανθρωπογενή καταστροφή. Τέλος προβλέπεται η διαδικασία αποχώρησης κράτους μέλους από την Ένωση (αρθρ. 2 παρ. 58)
4.2 Ως προς τα θεσμικά όργανα, δημιουργείται η θέση του Προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου που θα ηγείται του Συμβουλίου Υπουργών με θητεία 2 ½ χρόνια-προβλέπονταν και στο Ευρωσύνταγμα (αρθρ. 2 παρ. 16 ΜΣ) και του Ύπατου Εκπροσώπου της Ένωσης για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής, και όχι Υπ.Εξ. (αρθρ. 2 παρ. 30 ΜΣ), οι οποίοι θα εκπροσωπούν διεθνώς την Ένωση. Μειώνονται τα μέλη της Επιτροπής και του Κοινοβουλίου (αρθρ. 2 παρ. 18 ΜΣ)[13]. Επίσης το Δικαστήριο Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων μετονομάζεται σε Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ενώ το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα θα γίνουν όργανα της Ένωσης (αρθρ. 2 παρ. 14 ΜΣ). Τέλος δεν υπάρχει αναφορά σε πολιτειακά χαρακτηριστικά, όπως τη Σημαία, τον Ύμνο ή τον όρο «Σύνταγμα».
4.3 Η Συνθήκη της Λισαβόνας περιέχει μια "κοινωνική ρήτρα" σύμφωνα με την οποία πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα κοινωνικά θέματα επιδίωξη υψηλού ποσοστού απασχόλησης, κατάλληλη κοινωνική προστασία, καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού κ.λπ. κατά τη χάραξη και εφαρμογή κάθε πολιτικής (αρθρ. 3 παρ. 13). Η Συνθήκη της Λισαβόνας εισάγει την έννοια της «Πρωτοβουλίας των Ευρωπαίων Πολιτών», δια της προκήρυξης δημοψηφίσματος, με τη συγκέντρωση
Συμπεράσματα
5. Η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη, είναι το όχημα που θα οδηγήσει την Ένωση στην περεταίρω ολοκλήρωσή της. Ωστόσο, έχει αδύνατα σημεία, όπως η μη θεμελίωση ομοσπονδιακών χαρακτηριστικών (λ.χ. υπεροχή κοινοτικού δικαίου έναντι εθνικών Συνταγμάτων-αν και το ΔΕΚ την έχει αποδεχτεί με την απόφαση COSTA ENEL, εξαιρέσεις σε κράτη μέλη όπως το Ην. Βασίλειο, η Δανία, η Ιρλανδία, ομοφωνία σε φορολογία, ΚΕΠΠΑ, εκλογ. σύστημα ευρωεκλογών κ.α.). Το ζήτημα είναι κατά πόσο είναι οι πολίτες της Ευρώπης, να δεχτούν την εμβάθυνση και να άρουν τις εθνικές επιφυλάξεις[14]. Το μέλλον άλλωστε δεν είναι στον κρατικό ατομισμό αλλά στην ολοκλήρωση και ενίσχυση της ευρωπαϊκής φωνής.
[1] Η επίσημη ονομασία της Συνθήκης είναι «Συνθήκη της Λισσαβόνας για την τροποποίηση της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση και της Συνθήκης περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας».
[2] Παρά την επιτυχή, για την ΕΕ, κατάληξη του ισπανικού δημοψηφίσματος (20.02.2005) με το 77% υπέρ του «ναι», το γαλλικό δημοψήφισμα στις 29.05.2006 απέρριψε το Ευρωσύνταγμα με ψήφους 55% «όχι», ενώ και οι Ολλανδοί ψήφισαν στις 01.06.2005 «όχι» σε ποσοστό 61,5%.
[3] 17.02. και 28.02.1986, επισ. εφημ. αρ. L-169 της 29.06.1986, με την οποία ρυθμίζονταν το θεσμικό πλαίσιο ώστε να εγκαθιδρυθεί μια ενιαία εσωτερική αγορά.
[4] 07.02.1992, επισ. εφημ. αρ. 191 της 29.06.1992 ή αλλιώς Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση.
[5] 02.10.1997, επισ. εφημ. αρ. C-340 της 10.11.1997
[6] Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων και Ευρώπη της μεταβλητής γεωμετρίας, λ.χ. ύπαρξη μεταβατικών περιόδων, μη εφαρμογή σε ορισμένα κράτη μέλη των κοινοτικών κανόνων, βλ. ΟΝΕ και Ην. Βασίλειο.
[7] 26.02.2001, επισ. εφημ. αρ. C-80 της 10.03.2001.
[8] Η εναρκτήρια συνεδρίαση της Συνέλευσης, επί της οποίας προέδρευε ο Valery Guiscard d’ Estain, έλαβε χώρα στις 28.02.2002 και οι εργασίες της ολοκληρώθηκαν στις 10.07.2003
[9] Χαρακτηριστικότερη, αλλά όχι ουσιώδης, ήταν η απαλοιφή των στίχων από τον Επιτάφιο του Περικλή: «Χρώμεθα γαρ πολιτεία...και όνομα μεν δια το μη ες ολίγους αλλ’ ες πλείονας οικείν δημοκρατία κέκληται» Θουκυδίδης Β, 3
[10] Βλ. Συμπεράσματα Ευρωπαϊκού Συμβουλίου των Βρυξελλών της 16ης και 17ης Ιουνίου 2005, υπό λουξενμβουργιανή προεδρία
[11] Βλ. Συμπεράσματα Ευρωπαϊκού Συμβουλίου των Βρυξελλών της 21ης και 22ης Ιουλίου 2007, υπό γερμανική προεδρία
[12] Επιβεβαιώνεται η αρχή της επικουρικότητας, όπου δλδ η ΕΕ ενεργεί μόνο όταν δεν μπορούν να ενεργήσουν αποτελεσματικά οι εθνικές κυβερνήσεις και κοινοβούλια (αρθρ. 2 παρ. 5 ΜΣ)
[13] Στην Επιτροπή δε θα υπάρχει ένας Επίτροπος από κάθε κράτος μέλος, αλλά από τα δύο τρίτα των κρατών µελών και θα υπάρχει ισότιμη εναλλαγή της εθνικότητας των επιτρόπων, ανά πενταετία. Τα μέλη του Κοινοβουλίου δε θα είναι πάνω από 751, ενώ αριθμός των εθνικών αντιπροσώπων για κάθε χώρα έχει οριστεί από 6 τουλάχιστον έως και 96 για κάθε κράτος μέλος (βάση αρχής φθίνουσας αναλογικότητας).
[14] Η Ελλάδα επικύρωσε τη ΜΣ μέσω του Κοινοβουλίου, στις 11.06.2008 με ψήφους 250 υπέρ επί συνόλου 292 ψηφισάντων. Η Ιρλανδία απέρριψε τη ΜΣ, μέσω δημοψηφίσματος, στις 12.06.2008 με το 53% των ψηφοφόρων να τάχθηκε κατά, βάζοντας τη ΜΣ σε περιπέτειες.
