Ο ΤΟΡΠΙΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΣ

Γενικά χαρακτηριστικά «Έλλης»

1. To εύδρομο[1] (ελαφρύ καταδρομικό) «Έλλη», ήταν ένα από τα 6 αναλόγου τύπου πλοία που διέθετε το Πολεμικό Ναυτικό. Είχε ναυπηγηθεί στην Αμερική, κατόπιν παραγγελίας της Κινεζικής Κυβέρνησης, κατά την περίοδο 1910-1913. Η Εθνικιστική Επανάσταση[2] που είχε ξεσπάσει την Κίνα ανάγκασε την κυβέρνηση να ακυρώσει την παραγγελία. Η ελληνική κυβέρνηση πήρε τη σκυτάλη και αγόρασε το πλοίο «Fei Hung» το 1914 και το μετονόμασε σε «Έλλη», σε ανάμνηση της ναυμαχίας της 3^ης Δεκεμβρίου 1912, του Α’ Βαλκανικού Πολέμου. Κατά την περίοδο 1925-1929 ανακαινίστηκε και εκσυγχρονίστηκε στη Γαλλία[3]. Η ανακαίνιση, την οποία υπέστη το πλοίο, ήταν ριζική. Έτσι το «Έλλη» έφτασε να έχει ταχύτητα 26 κόμβους (το 1940 η ταχύτητά δεν έφτανε τους 18), είχε δε 3 έλικες (τριπλέλικο). Οι διαστάσεις του πλοίο ήταν 98 μέτρα μήκος, 12 μ. πλάτος και 4,3 μ. ύψος. Το εκτόπισμά του ανέρχονταν στους 2.115 τόνους. Τέλος όσον αφορά τον οπλισμό του έφερε 3 πυροβόλα των 152 χιλ., 2 πυροβόλα των 66 χιλ., 2 πυροβόλα των 40 χιλ., 2 Τ/Σ των 19 ιντσών ενώ είχε μεταφορική ικανότητα 100 ναρκών.

Ναυτική πορεία «Έλλης

2. Οι πολεμικές επιχειρήσεις στις οποίες έλαβε μέρος το «Έλλη» ήταν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας, όπου ο ελληνικός στόλος εκτελούσε στις ναυτικές επιχειρήσεις στο Αιγαίο, με ελαφρά πλοία στα οποία ανατέθηκαν πυκνές περιπολίες, συνοδείες νηοπομπών και άλλες πολεμικές αποστολές[4]. Έως τη βύθισή του το «Έλλη» δε συμμετείχε σε άλλη πολεμική επιχείρηση. Επιπλέον είχε μειωθεί η χρηματοδότηση του Βασιλικού, τότε, Ναυτικού (ΒΝ) λόγω της ειρηνόφιλης πολιτικής της τετραετίας 1928-1932 του Ελ. Βενιζέλου και μόνο μετά την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά οι δαπάνες του ΒΝ αυξήθηκαν. Η βύθιση του «Έλλη» αποτέλεσε την αφορμή για να επιταγχυθούν οι διαδικασίες της πολεμικής κινητοποίησης.

Προκλήσεις Ιταλών πριν τον τορπιλισμό

3. Το «Έλλη» είχε διαταχθεί να παραστεί στους εορτασμούς της 15^ης Αυγούστου 1940, λιμάνι της Τήνου, προς τιμή της Κοίμησης της Θεοτόκου. Ήταν σημαιοστολισμένο ενώ πλήθος κόσμου είχε συγκεντρωθεί για να παρακολουθήσει τις εορταστικές εκδηλώσεις. Ωστόσο η ηγεσία του ΒΝ (και δη υποναύαρχος Καββαδίας) φοβόταν ένα χτύπημα κατά του πλοίου και είχε προτείνει είτε να μη συμμετάσχει το «Έλλη» στους εορτασμούς είτε να συμμετάσχει αντ’ αυτό το αντιτορπιλικό «Αετός». Τα αίτια της καχυποψίας της ανάγονταν σε δηλώσεις του πρεσβευτή της Ιταλίας στην Αθήνα[5], σε λεκτικό πόλεμο από τον Τύπο της Ιταλίας (το Ιταλικό Πρακτορείο ΣΤΕΦΑΝΙ, σχεδόν καθημερινά, κυκλοφορούσε διάφορες ανυπόστατες πληροφορίες. Στις 11.8.1940 προέβη σ’ ένα εντυπωσιακό ανακοινωθέν, ότι ο Μέγας Αλβανός πατριώτης Νταούτ Χότζα, που έχει γεννηθεί στην αλύτρωτη περιοχή της Τσαμουριάς, δολοφονήθηκε εντός Αλβανικού εδάφους, πλησίον των Ελληνοαλβανικών συνόρων, από πράκτορες Έλληνες)[6] αλλά και από προηγούμενες ιταλικές επιθέσεις κατά ελληνικών στόχων. Την 12^η Iουλίου τρία ιταλικά βομβαρδιστικά αεροπλάνα είχαν βάλει κατά του πλοίου του «Ωρίων» στην Kρήτη, ενώ βομβάρδισαν και το αντιτορπιλικό «Yδρα» που έσπευσε προς βοήθεια. Στις 30 Iουλίου πάλι ιταλικά βομβαρδιστικά χτύπησαν τα «Bασιλεύς Γεώργιος» και «Bασίλισσα Oλγα» στον Κορινθιακό, καθώς και δύο υποβρύχια στο λιμάνι της Nαυπάκτου. Στις 2 Aυγούστου 1940 ιταλικό αεροπλάνο έπληξε με έξι βόμβες πλοιάριο της Oικονομικής Aστυνομίας που έπλεε ανάμεσα στην Αίγινα και τη Σαλαμίνα., ενώ στις 30 Ιουνίου 1940 είχαν σημειωθεί και παραβιάσεις του εθνικού εναέριου χώρου από ιταλικά αεροπλάνα, στην Κρήτη και την Ήπειρο[7].

3.1 Τα παραπάνω γεγονότα δεν στάθηκαν αρκετά ώστε να ματαιωθεί η παρουσία του «Έλλη» στην Τήνο, καθώς αυτό το γεγονός θα έδειχνε φόβο από την πλευρά της Ελλάδας και δε θα βοηθούσε στην τόνωση του ηθικού του ελληνικού λαού. Επιπλέον, εκ των υστέρω αποδείχτηκε ότι ευτυχώς που δεν εστάλη στην Τήνο το «Αετός», καθώς ήταν πάνοπλο, σε αντίθεση με το «Έλλη» που έφερε λίγο οπλισμό. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς τις απώλειες αμάχων στην ακτή, σε περίπτωση προσβολής ενός πλοίου γεμάτο με πυρομαχικά. Όμως το γεγονός ότι δεν στάλθηκε το «Αετός» δε φαίνεται να δικαιολογεί, στρατιωτικά, την παραμονή για πάρα πολύ ώρα, σε έναν ανοικτό όρμο που δεν παρείχε ασφάλεια, ενός πλοίου, που τότε δε διέθετε σύστημα εντοπισμού υποβρυχίων, λαμβανομένου υπόψη και των προκλητικών ιταλικών κινήσεων[8]. Τέλος, σημαντικό να τονιστεί είναι το ότι, ακόμα την τελευταία στιγμή, πριν την επίθεση κατά του «Έλλη», στις 6.45’, φάνηκε στα ανατολικά της Τήνου ένα αεροπλάνο, τα διακριτικά του οποίου δε φαίνονταν καλά, καθώς βρίσκονταν σε ύψος 1.200 μέτρων. Το ιταλικό αεροπλάνο πέταξε στιγμιαία πάνω από το λιμάνι και έπειτα απομακρύνθηκε. Ο κόσμος που είχε συγκεντρωθεί δεν ανησύχησε γιατί θεώρησε ότι πρόκειται για ελληνικό αεροπλάνο που παρευρίσκονταν στο νησί, στα πλαίσια των εορτασμών[9].

3.2 Έτσι τα ξημερώματα της 15^ης Αυγούστου 1940 το «Έλλη» κατέπλευσε στο λιμάνι της Τήνου, από τη Μήλο όπου βρίσκονταν μαζί με το «Αετός». Αγκυροβόλησε 800 μέτρα περίπου από το λιμενοβραχίονα και ετοιμάζονταν να αποβιβαστεί το Άγημα για την Εικόνα. Το πλοίο ήταν σημαιοστολισμένο, οι αξιωματικοί ήταν ενδεδυμένοι με τη μεγάλη στολή. Πλήθος κόσμου βρίσκονταν στην προκυμαία προκειμένου να παρακολουθήσει το Άγημα, προτού κατευθυνθεί προς την εκκλησία. Όλα έμοιαζαν να κυλούν ήρεμα μέχρι τις 3 εκρήξεις που σημειώθηκαν στις 8.30’ στο λιμάνι.

Ο τορπιλισμός

4. Η μία τορπίλη είχε βρει το στόχο της. Το «Έλλη» βλήθηκε στα δεξιά του, ανάμεσα στις δύο καπνοδόχους του. Τη στιγμή της έκρηξης λειτουργούσε ο λέβητας, και καθώς το λεβητοστάσιο βρίσκονταν στο σημείο που εξερράγη η τορπίλη, υπήρξε διάρρηξή του με αποτέλεσμα να πάρει φωτιά το πετρέλαιο. Το γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την αδυναμία προς πρόωση του «Έλλη». Έτσι προκειμένου να σωθεί το πλοίο, και αφού δεν ήταν δυνατό να μετακινηθεί από μόνο του, έσπευσε να το ρυμουλκήσει ένα εμπορικό πλοίο, που βρίσκονταν στο λιμάνι, το «Έσπερος». Δυστυχώς όμως, δύο φορές τα ρυμουλκά έσπασαν. Εντωμεταξύ η πυρκαγιά που είχε ξεσπάσει στο «Έλλη» ανάγκασε το πλήρωμά του να το εγκαταλείψει. Τελευταίοι το εγκατέλειψαν οι αξιωματικοί και ο κυβερνήτης Χατζόπουλος. Στις 9.45’ το «Έλλη» βυθίστηκε σε βάθος 30 μέτρων. Νεκρός από το πλήρωμα ήταν ο κελευστής Παπανικολάου και τραυματίες άλλοι 29, τέσσερις ήταν τέλος οι αγνοούμενοι[10].

4.1 Άλλες δύο τορπίλες εκτοξεύτηκαν κατά τον πολιτικών πλοίων «Έσπερος» και «Έλση». Ευτυχώς δεν βρήκαν στόχο διότι τότε τα θύματα θα ήταν πολύ περισσότερα. Και οι δύο τορπίλες χτύπησαν στο κρηπίδωμα του λιμανιού, δημι0ουργώντας ένα μεγάλο, σε ύψος, πίδακα νερού στη θάλασσα. Το γεγονός της προσπάθειας του «άγνωστου» υποβρυχίου να πλήξει και μη πολεμικά πλοία δείχνει ότι οι επιτιθέμενοι επιθυμούσαν να προκαλέσουν μεγάλο αριθμό θυμάτων με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί πανικός στον ελληνικό λαό. Ακόμα και στο μυστικό ανακοινωθέν όμως η ελληνική κυβέρνηση απέκρυψε το γεγονός ότι οι άλλες δύο τορπίλες δεν είχαν σα στόχο το «Έλλη», αλλά τα άλλα πλοία[11].

4.2 Τα προηγούμενα του τορπιλισμού γεγονότα της ιταλικής προκλητικότητας έδειχναν το δράστη της επίθεσης. Η ανεύρεση από έναν δύτη κομματιών από τις τορπίλες που αστόχησαν του στόχου τους απλώς επιβεβαίωσε τις υποψίες για το δράστη. Η μία ήταν 45 εκατοστών και προκάλεσε το ρήγμα στον λιμενοβραχίονα της Τήνου ενώ η δεύτερη 53 εκατοστών, τύπου Ουάιτχεντ, που εξερράγη τρίτη. Διακρίνονται με ευκολία οι ιταλικές αναγραφές UNIONE ΤΙΜ VERT και οι αριθμοί μητρώου κατασκευής, ενώ στο πόρισμα της 21^ης Αυγούστου 1940 αναφέρει ότι στα τεμάχια των τορπίλων φαίνονται καθαρά τα γράμματα RM (Regia Marina)[12]. Δράστης της επίθεσης ήταν το ιταλικό υποβρύχιο DΕLFΙΝΟ (με κυβερνήτης τον G.Aicardi). Το DELFINO είχε αποπλεύσει από την ιταλοκρατούμενη Λέρο με εντολή του Ιταλού κυβερνήτη της Ιταλικής Διοικήσεως των Νήσων του Αιγαίου, και εχθρικού προς τον δωδεκανησιακό λαό, Ντε Βέκι.

Εξωτερική πολιτική Μεταξά-Διαχείριση του ζητήματος ταυτότητας του υποβρυχίου

5. Η τακτική της κυβέρνησης του Μεταξά ήταν αυτή του κατευνασμού. Δεν επιθυμούσε να οξύνει το κλίμα μεταξύ της Ελλάδας και της Ιταλίας, γιατί δεν επιθυμούσε να δώσει την αφορμή στη δεύτερη να ξεκινήσει πολεμικές επιχειρήσεις εις βάρος της Ελλάδας[13]. Η πολιτική της ουδετερότητας που ακολουθούσε έως τότε η ελληνική κυβέρνηση συσχετίζεται με την πολιτική κατευνασμού που ακολούθησαν οι Μεγάλες Δυνάμεις έναντι της ναζιστικής Γερμανίας. Η προσπάθεια για ουδετερότητα και σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας της Ελλάδας, που εξέφραζε ο Μεταξάς, κορυφώθηκε στις 10 Ιουνίου 1940 όταν η Ιταλία εξήλθε στον πόλεμο[14]. Τα γεγονότα της Τήνου από την άλλη αποτέλεσαν το έναυσμα για την πολεμική κινητοποίηση της χώρας. Ήδη από το 1938 ο Μεταξάς επιζητούσε τη σύναψη συμμαχίας με τη Μ.Βρετανία[15]. Ενώ σε ιδιόχειρο σημείωμά του τόνιζε ότι η Ελλάδα έχει λάβει: «…Απόφασις αμύνης της Ελλάδος μέρχις εσχάτων και θυσίας της παρά να υποκύψη… εις τας ιταλικάς αξιώσεις»[16].

5.1 Με βάση τα παραπάνω είναι λογικό το ανακοινωθέν του Υπουργείου Ναυτικών της 16^ης Αυγούστου να κάνει λόγο ότι το «Έλλη»: «…σημαιοστόλιστον εβλήθη δια τορπιλλών αγνώστου εθνικότητος υποβρυχίου». Παράλληλα ο Μεταξάς με την υπ. αρ. 407 απόρρητη διαταγή του, στις 16 Αυγούστου διατάσσει τη σύσταση επιτροπής, η οποία καταλήγει στο πόρισμα της 21^ης Αυγούστου. Όμως η ανακοίνωση του πορίσματος στο λαό γίνεται στις 30 Οκτωβρίου 1940, όταν πλέον είχε ξεσπάσει ο ελληνοϊταλικός πόλεμος και δεν υπήρχε ανάγκη διατήρησης του απόρρητου χαρακτήρα του πορίσματος[17]. Την επομένη του Δεκαπενταύγουστου όμως και ενώ ο λαός υποψιάζεται[18] και οι δημοσιογράφοι γνωρίζουν, ο Μεταξάς συγκεντρώνει τους αρχισυντάκτες των εφημερίδων στο ξενοδοχείο Μ.Βρετάνια και τους ανακοινώνει ότι η εθνικότητα του υποβρυχίου ήταν ιταλική, αλλά για λόγους πολιτικούς δεν θα έπρεπε αυτό να δημοσιευτεί. Χαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα της εφημερίδας «Ασύρματος» της 16.08.1940: «ετορπιλλίσθη χθες το καταδρομικόν Έλλη υπό αγνώστου υποβρυχίου»[19].

5.2 Στις 18 Αυγούστου 1940 αξιωματούχος της ιταλικής πρεσβείας υποβάλλει συλλυπητήρια στην ελληνική κυβέρνηση και διαβεβαιώνει ότι η Ιταλία δεν έχει σχέση με το συμβάν. Αντίθετα κατηγόρησε τη Μ.Βρετανία για προβοκάτσια, προκειμένου να δημιουργηθεί ένταση στα Βαλκάνια. Μετά τον πόλεμο ο Γκράτσι αποκάλυψε τα πραγματικά αίτια του τορπιλισμού. Σε αυτά ήταν αφενός η εξεύρεση μιας αφορμής για να αρχίσει ο πόλεμος μεταξύ Ελλάδας-Ιταλίας αφετέρου η επιθυμία τγς φασιστικής κυβέρνησης του Μουσολίνι να προβεί σε επίδειξη δύναμης. Στις 13 Αυγούστου 1940 ο Μεταξάς είχε δηλώσει στο Γερμανό πρέσβη ότι η Ελλάδα δε μπορεί να ταχθεί κατά των Άγγλων διότι αυτοί κυριαρχούν ναυτικά στην Αν.Μεσόγειο. Όταν το πληροφορήθηκε ο Μουσολίνι, οργίστηκε και διέταξε τον τορπιλισμό προκειμένου να αποδειχτεί στην πράξη ότι η Ιταλία είναι η κυρίαρχη ναυτική δύναμη στην περιοχή[20]. Όπως όμως ο Γράτσι παραδέχεται, ο τορπιλισμός της Έλλης δημιούργησε κλίμα εθνικής ενότητας ταυτόχρονα με το συναίσθημα της οργής και αγανάκτησης κατά του Μουσολίνι. Έτσι προετοιμάστηκε καλύτερα το έδαφος, ώστε ο ελληνικός λαός να διακατέχεται από ομοθυμία και θέληση για αγώνα κατά των εισβολέων της Πίνδου.

«Έλλη ΙΙ», «Έλλη ΙΙΙ»

6. Μετά τη λήξη του Β’ Π.Π. η Ιταλία, στα πλαίσια των αποζημιώσεων προς την Ελλάδα, παραχώρησε, το 1950, το καταδρομικό "EUGENIO Di SAVOIA". Το οποίο μετονομάστηκε "ΕΛΛΗ" τον Ιούνιο του 1951. Ωστόσο το πλοίο που παραχωρήθηκε βρίσκονταν σε άσχημη κατάσταση και χρειάζονταν μετατροπές, επισκευές και ανανέωση στον οπλισμό του, όπως και τα άλλα πλοία που έλαβε σαν αποζημίωση η Ελλάδα[21]. Το 1959 μεθόρμισε στον όρμο της Σούδας όπου χρησιμοποιήθηκε για έδρα του Ναυάρχου Αρχηγού Κρητικού Πελάγους (ΑΚΙΠ). Το τρίτο «Έλλη» ναυπηγήθηκε στα ναυπηγεία Koninklijka Maatschappij de Schelde στο Vlissingen της Ολλανδίας, μετά από παραγγελία του ΓΕΝ. Η παραλαβή του πλοίου έγινε στις 10 Οκτωβρίου 1981. Η Φρεγάτα «Έλλη» είναι τύπου Standard. Η σημερινή «Ελλη» συμμετείχε στον πόλεμο του Κόλπου, εφαρμόζοντας τις αποφάσεις του ΟΗΕ εναντίον του Ιράκ (1990-91), στην περιοχή της Ερυθράς θάλασσας[22].

---

[1] Ο όρος Εύδρομον (Ε/Δ) αφορούσε πλοία με ελαφρά θωράκιση, μεγάλη ταχύτητα και ελαφρύ πυροβολικό. Παρουσιάζει ομοιότητες με το καταδρομικό. Μετά το Β’Βαλκανικό και τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο ως τέτοια χαρακτηρίζονταν τα επίτακτα εμπορικά πλοία, ταχύπλοα ή και μεγαλύτερα. Η Έλλη, όπως και το Ακτιον ΙΙ και Βασίλισσα Σοφία ήταν τα μόνα εύδρομα που δεν ήταν ταυτόχρονα και επίτακτα πλοία. Για τον αντίστοιχο τύπο πλοίου, «light cruiser», κατά τον Α’Π.Π. βλ. σε http://www.worldwar1.co.uk/lightcru.htm

[2] Dr Sun & 1911 Revolutionμ, «Wuchang Uprising — The Success of the Xinhai Revolution», όπου και στοιχεία για την Επανάσταση των Ξινχάι (1911) όταν και εκδιώχθηκε η δυναστεία των Τζίνγκ (ή αλλιώς Μαντσού).

[3] Στα ναυπηγεία Forges et Chantiers de la Mediteranee της La Seyne, στην Τουλόν

[4] Αικ. Φακάλου, «Ιστορία Πολεμικού Ναυτικού, από το 1831 έως σήμερα», www.hellenicnavy.gr/history.asp

[5] Φ.Τομαή, «Η έκρηξη που συγκλόνισε την Ελλάδα», εφημ. Το Βήμα, 12.08.2007

Άλλωστε ο Τσιάνο είχε απηύθυνε πρόσκληση, τρεις φορές μέσα σε έναν μήνα, προς τον Έλληνα πρεσβευτή Ι. Πολίτη να μεταβεί στο ιταλικό ΥΠΕΞ προκειμένου να παραλάβει διαβήματα διαμαρτυρίας σχετικά με την ελληνική στάση στην Ηπειρο και τη δολοφονία του διαβόητου Νταούτ Χότζα

[6] Δ.Παπαδάκης σε συλλογικό τόμο, «Μνήμες και μαρτυρίες από το ’40 και την κατοχή», εκδ. Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 2000, σελ. 40

Το Ιταλικό Πρακτορείο ΣΤΕΦΑΝΙ που σχεδόν καθημερινά, κυκλοφορούσε διάφορες ανυπόστατες πληροφορίες. Στις 11.8.1940 προέβη σ’ ένα εντυπωσιακό ανακοινωθέν, ότι ο Μέγας Αλβανός πατριώτης Νταούτ ΧΟΤΖΑ, που έχει γεννηθεί στην αλύτρωτη περιοχή της Τσαμουριάς, δολοφονήθηκε εντός Αλβανικού εδάφους, πλησίον των Ελληνοαλβανικών συνόρων, από πράκτορες Έλληνες.

[7] Γ.Μαλούχος, «Πώς φτάσαμε στον τορπιλισμό της Έλλης», εφημ. Καθημερινή, 14.08.2007

[8] Γ. Μεζεβίρη, «Τέσσαρες δεκαετίες εις την Υπηρεσίαν του Β. Ναυτικού», Αθήνα, 1971, κεφ. Γ3

[9] Σπ. Μελάς, «Φλεγόμενες Θάλασσες», εκδ. Εμπρός, Αθήνα, 1940

[10]Έγγραφο αρ. 120, σ. 95 της επίσημης εκδόσεως του Βασιλικού Υπουργείου Εξωτερικών «Διπλωματικά έγγραφα. Η ιταλική επίθεσις κατά της Ελλάδος. Αθήναι 1940»

[11]Βλ. οπ.π. υποσ. αρ. 10

[12] Πρωτόκολλον αρ. εγγράφου 129, όπ.π., σ. 99

[13] Κ.Σβολόπουλος. «Η ελληνική εξωτερική πολιτική 1900-1945», εκδ. Βιβλ. της Εστίας, Αθήνα, 2002 σελ. 275

[14] Ι. Μεταξάς, «Λόγοι και Σκέψεις, 1936-1941», τομ. Β’, Αθήνα 1969, σελ. 330.

[15] Ι.Κολιόπουλος, «Η εξωτερική πολιτική του Μεταξά», Ε Ιστορικά-«ΟΧΙ», η Ελλάδα στο Β΄ΠΠ, Αθήνα 2008, σελ. 35

[16] ΥΠΕΞ, Ιστορικό Αρχείο (ΑΥΕ), ιδιόχειρη σημείωση επί της έκθεσης του Α. Ραγκάβη (Βερολίνο), 02.09.1940

[17] Πρωτόκολλον αρ. εγγράφου 129, οπ.π., σ. 104 - 105

[18] Buell, Hal. World War II Album & Chronicle σελ. 54

[19] Γ.Αναστασιάδης, σε συλλογικό Παπαρηγόπουλου, Καρολίδη, Αναστασιάδη, «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», εκδ. Αγγελάκη, Αθήνα, 1994, σελ. 83

[20] Em.Grazzi, εφημ. Giornale del Mattino. 21.07.1945-21.08.1945. Τα άρθρα στη συνέχεια συμπεριελήφθησαν στο βιβλίο του Grazzi, «Il principio della fine (l’impresa di Grecia)», εκδ. Faro, Ρώμη, 1945

[21] βλ. οπ.π, υποσ. αρ. 4

[22] Ιστοσελίδα Πολεμικού Ναυτικού, Αρχική σελίδα> Πλοία>Φρεγάτες. http://www.hellenicnavy.gr/elli_f450.asp