LAISSEZ-FAIRE, ΚΡΙΣΕΙΣ & ΕΠΙΚΡΙΣΕΙΣ

Εισαγωγή

Ι. Από το 2007 η παγκόσμια οικονομία έχει βυθιστεί σε μια μεγάλη «κρίση». Η έννοια κρίση όμως δηλώνει μια ακραία οικονομική κατάσταση, η οποία υπερβαίνει τις συνήθεις επιπτώσεις της ύφεσης. Η παγκόσμια οικονομία βέβαια καθορίζει και την παγκόσμια πολιτική και επηρεάζει λιγότερο ή περισσότερο άμεσα τη ζωή των πολιτών. Έτσι ακούγονται απόψεις για αλλαγή του παγκόσμιου πολιτικοοικονομικού μοντέλου. Ίσως όμως να μην έφτασε το «τέλος του καπιταλισμού». Παρακάτω θα επιχειρηθεί μια προσπάθεια σύντομης και περιεκτικής ερμηνείας των νέων δεδομένων στην οικονομία, την πολιτική, την κοινωνία μετά την κρίση.

«Ύφεση»

ΙΙ. Αναγκαίο είναι καταρχάς να αποσαφηνιστεί ο όρος «ύφεση» (recession, recession, Verminderung). Ακόμα και σήμερα είναι όρος χωρίς ακριβή ερμηνεία. Η κρατούσα άποψη είναι ότι μία οικονομία έχει περάσει σε ύφεση όταν σημειωθεί πτώση του πραγματικού ΑΕΠ. Υπάρχει μια άλλη προσέγγιση, ασταθής, ότι μία οικονομία έχει περάσει σε ύφεση εάν έχουν παρατηρηθεί δύο συνεχόμενα τρίμηνα μείωσης του ΑΕΠ. Για τον καθημερινό πολίτη όμως πιο κατανοητό κριτήριο είναι η ανεργία˙ έτσι μία μεγάλη άνοδο στο ποσοστό ανεργίας σημαίνει είμαστε σε ύφεση. Τέλος μελέτη της Fed έχει καταλήξει ότι το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα αποτελεί περισσότερο φερέγγυα μέτρηση για τον προσδιορισμό της έναρξης μίας ύφεσης.

Η Παγκόσμια Οικονομία μετά το 2000

ΙΙΙ. Η πορεία των μεγάλων οικονομιών, από την αρχή της δεκαετίας του 2000 έδειχνε σημάδια του τι θα ακολουθήσει. Οι ΗΠΑ αντιμετώπιζαν μεγάλα προβλήματα μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Οι πολεμικές επιχειρήσεις που ακολούθησαν αλλά και η φορολογική πολιτική της διακυβέρνησης Μπους οδήγησαν την αμερικανική οικονομία, έπειτα από την οκταετία Κλίντον, στην ύφεση. Στην Ε.Ε. το ενιαίο οικονομικό και νομισματικό σύστημα έδειξε να αντέχει τις πιέσεις. Παρόλα αυτά οι ρυθμοί ανάπτυξης κινούνταν σε χαμηλά επίπεδα και προβλήματα ελλειμμάτων, ανταγωνιστικότητας, εργασιακής δυσκαμψίας και η υψηλή ισοτιμία του Ευρώ έναντι του Δολαρίου δεν διευκόλυναν την ευρωπαϊκή οικονομία. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι Ευρωπαίοι είναι πιο ελαστικοί στην κρατική παρέμβαση στην οικονομία (παρά τις προσπάθειες της Ε.Ε. για περιορισμό των κρατικών ενισχύσεων). Στυλοβάτες της παγκόσμιας ανάπτυξης έγιναν οι νέες δυνάμεις, με προεξέχουσες την Κίνα και την Ινδία. Οι ρυθμοί ανάπτυξής τους ήταν πολύ υψηλοί. Μέσω της συμμετοχής στους παγκόσμιους οικονομικούς οργανισμούς (ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα, ΠΟΕ) κατάφεραν να ενισχύσουν τη θέση τους στην παγκόσμια οικονομία.

Οι προηγηθείσες τρεις κρίσεις

ΙV. Από το 2003 όμως τρία μεγάλα οικονομικά γεγονότα επέδρασαν καταλυτικά και οδήγησαν στην οικονομική κρίση του 2008. Η άνοδος της τιμής του πετρελαίου από το 2003, (το 2007 η τιμή του αργού ήταν 95-105 $), οδήγησε τις οικονομίες που βάσιζαν την ανάπτυξή τους στο πετρέλαιο σε πίεση. Αντίθετα οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες ενίσχυσαν τη θέση τους, τόσο οικονομικά όσο και πολιτικά.

IV.I Ακολούθησε η άνοδος των τιμών των τροφίμων. Η στροφή στις καλλιέργειες από τα δημητριακά προς τα φυτά για βιοκαύσιμα, η αύξηση της ζήτησης στην Κίνα και τα κερδοσκοπικά παιχνίδια ανέβασαν κατακόρυφα τις τιμές των τροφίμων σε παγκόσμιο επίπεδο. Πλήγηκε κυρίως ο Τρίτος Κόσμος αλλά και οι ανεπτυγμένες αγορές βίωσαν τις επιπτώσεις καθώς μειώθηκε η αγοραστική δύναμη των πολιτών, συνακόλουθα και η κατανάλωση και άρα επήλθε επιβράδυνση των ρυθμών ανάπτυξης.

IV.II Το καταλυτικό γεγονός στο να ξεσπάσει η κρίση ήταν η κατάρρευση των τραπεζών χορήγησης στεγαστικών πιστώσεων (ενυπόθηκα δάνεια υψηλού κινδύνου-subprime mortgage) στις ΗΠΑ. Μεγάλα τραπεζικά ιδρύματα χορηγούσαν στεγαστικά δάνεια σε οφειλέτες μειωμένης πιστωτικής φερεγγυότητας. Όταν οι επιπτώσεις της ύφεσης, της αύξησης της τιμής του πετρελαίου και των τροφίμων έπληξαν την αγοραστική δύναμη των κατώτερων εισοδημάτων, που είχαν αποκτήσει κατοικία με στεγαστικό δάνειο, τότε αυτοί δεν μπορούσαν να εκπληρώσουν τις οφειλές τους προς τις τράπεζες.

Η κρίση του 2008 στις ΗΠΑ

V. Οι τράπεζες που είχαν χορηγήσει μεγάλα ποσά ως στεγαστικά δάνεια υψηλού ρίσκου βρέθηκαν ανίκανες να τα επανεισπράξουν και έτσι οδηγήθηκαν σε ελλείμματα. Μη μπορώντας να καλύψουν τα ελλείμματά τους παραλίγο να οδηγήθηκαν σε πτώχευση (Fannie Mae και Freddie Mac), αλλά η αμερικανική κυβέρνηση τις «έσωσε», πράγμα που έκανε και το Μάρτιο του 2008 με τον επενδυτικό οίκο Bear Stearns και την ασφαλιστική ΑΙG. Αντίθετα η κρατική παρέμβαση δεν ήλθε το Σεπτέμβριο του 2008 για τη Lehman Brothers. Η θεσμοθέτηση της κρατικής παρέμβασης στις ΗΠΑ έγινε με το σχέδιο Paulson (Emergency Economic Stabilization Act του 2008). Με αυτό θα διατεθούν 700 δισ. δολάρια για να αγοραστούν από το κράτος επισφαλή περιουσιακά στοιχεία των τραπεζών. Έτσι θα αποτραπούν οι τράπεζες από το να «ξεφορτωθούν» τα δάνεια τους σε εξευτελιστικές τιμές. Με αυτό τον τρόπο η κρατική επιχορήγηση θα αποδειχθεί αρκετή προκειμένου να ενισχυθούν οι τράπεζες και να προσελκύσουν καινούργιους επενδυτές, καθώς αυτή θα δοθεί (μέσω της αγοράς χρέους) σε τιμή μεγαλύτερη από αυτή που θα εξασφαλίζονταν στην ελεύθερη αγορά.

Η κρίση του 2008 στην Ευρώπη

V.I Στην Ευρώπη οι κυβερνήσεις της Benelux προχώρησαν στην κρατικοποίηση του 49% της Fortis (το 51% απέκτησε η ΒΝP Paribas) ενώ η γερμανική κυβέρνηση προσπάθησε να σώσει την Hypo Real Estate. Αντίστοιχα η γαλλική και βελγική κυβέρνηση χορήγησαν 30,9 δισ. ευρώ για τη σωτηρία της τράπεζας Dexia ενώ η Ισλανδία προσπάθησε να αποφύγει την οικονομική κατάρρευση που ακολούθησε με την εθνικοποίηση της τράπεζας Glitnir και της Kaupþing. Η κρίση στην Ισλανδία έχει μεγάλες επιπτώσεις στο Ηνωμένο Βασίλειο, καθώς πολλοί Βρετανοί είχαν καταθέσεις σε ισλανδικές τράπεζες. Σε επίπεδο ευρωζώνης αναζητούνται λύσεις, όμως δεν ιδρύθηκε ταμείο ενίσχυσης των υπό κατάρρευση τραπεζών. Πάντως η ΕΚΤ διέθεσε 134,7 δισ. € για την ενίσχυση των χρηματαγορών, ενώ σε εθνικό επίπεδο πολλές χώρες εγγυήθηκαν τις τραπεζικές καταθέσεις (Ολλανδία, Ισπανία, Βέλγιο, Ελλάδα, Ιρλανδία για ποσό 100.000 €˙ η κατώτερη εγγύηση στην Ε.Ε. ορίστηκε στα 50.000€). Στις 12.10.2008 αποφασίστηκε σε σύνοδο των χωρών της ευρωζώνης και του ΗB στο Παρίσι πενταετές σχέδιο εγγύησης της δανειοληπτικής ικανότητας των Ευρωπαϊκών τραπεζών. Έτσι τα ευρωπαϊκά κράτη θα προσφέρουν εγγυήσεις στις πράξεις αναχρηματοδότησης των τραπεζών αλλά και εγγυώνται το διατραπεζικό δανεισμό.

Οι επικρίσεις του οικονομικού νεοφιλευθερισμού

VI. Η οικονομική κρίση του 2008 σηματοδοτεί το τέλμα στο οποίο οδηγήθηκε ο νεοφιλελευθερισμός. Όντας η κρατούσα οικονομικοπολιτική ιδεολογία από την εποχή Θάτσερ-Ρέηγκαν, ο νεοφιλελευθερισμός καθόριζε την οικονομική τακτική σε παγκόσμιο επίπεδο. Το laissez-faire είχε αναχθεί, κυρίως στις ΗΠΑ σε αναγκαιότητα. Παρόλη την νεοφιλελεύθερη πολιτική, το κράτος στις ΗΠΑ έσωζε την παρτίδα στις περιόδους κρίσεων (το κραχ του '29, η διάσωση της Chrysler τη δεκαετία του '70, η κατάρρευση των τραπεζών αποταμίευσης το '89, βοήθεια στον αεροπορικό και ασφαλιστικό κλάδο μετά την 11.09.2001).

VI.I Η Ευρώπη, παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό επηρεασμένη σε ένα ιδιότυπο κρατισμό, που οδήγησε το Economist να κάνει λόγο για «σοσιαλισμό με στυλ ευρωπαϊκό». Βέβαια η Επιτροπή ήταν υπέρ της απελευθέρωσης των αγορών, της ευελιξίας στις εργασιακές σχέσεις και της τόνωσης του ανταγωνισμού. Οι Ευρωπαίου που έχουν συνηθίσει στο κοινωνικό κράτος και τον παρεμβατισμό δεν ήταν έτοιμοι να δεχτούν κάτι τέτοιο (χαρακτηριστικά ο ανταγωνισμός, ως βασικός στόχος πολιτικής της ΕΕ, απαλείφθηκε από τη Συνθήκη της Λισαβόνας). Ταυτόχρονα είναι αυτοί που δίνουν το στίγμα του κρατικού παρεμβατισμού (βλ. κατασκευαστική Alstom, τράπεζα Northern Rock, Credit Lyonnais, αερομεταφορείς Alitalia και Air France). Παρόλο όμως που η ευρωπαϊκή οικονομική φιλοσοφία σήμερα θριαμβεύει, οι ηγέτες της Ευρώπης δεν κάνουν λόγο για αριστερή στροφή ή εγκατάλειψη του φιλελευθερισμού στην οικονομία.

Συμπεράσματα

VII. Ασφαλώς το κεφαλαιοκρατικό σύστημα δε θα καταρρεύσει, απλά γιατί δεν υπάρχει εναλλακτικό. Από την άλλη ο ακραίος νεοφιλελευθερισμός παύει να είναι η κυρίαρχη ιδεολογία. Ο Κέυνς είναι και πάλι επίκαιρος, και φαίνεται να δικαιώνεται η άποψη για εποπτεία και αρωγή της αγοράς από το κράτος. Σαφώς θα πρέπει να αποφευχθούν οι υπερβολές και το κράτος να πάψει να είναι σπάταλο, αυταρχικό και κυρίως δυσλειτουργικό. Απαιτείται σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης κράτους, αγοράς, πολιτών˙ στη Γαλλία το δείχνουν στην ορθογραφία τους, όπου το κράτος γράφεται με Κ κεφαλαίο (État).



Βιβλιογραφία-Αρθρογραφία:
• ΚΓ. Κώττη και Α. Κώττη, «Σύγχρονη Μικροοικονομική», εκδ. Μπένου, Αθήνα, 2000
• Κώστας Μελάς – Γιάννης Πολλάλης,«Παγκοσμιοποίηση & πολυεθνικές επιχειρήσεις», εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2005
• Σπύρος Βασιλειάδης «Μακροοικονομική θεωρία και πολιτική», εκδ. University Studio Press, Αθήνα, 2004
• W. Greider, «Ο Μανιακός Καπιταλισμός, Ο Καπιταλισμός που Καταβροχθίζει τα Παιδιά του», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 1997
• «Σoσιαλισμός με στιλ ευρωπαϊκό», περιοδ. The Economist, επιμ., Δημήτρης Θωμάς, 06.10.2008
• George Friedman, «Οι κοινωνίες αντιμετωπίζουν δύο είδη χρηματοπιστωτικών κρίσεων», www. Stratfor.com, επιμ. εφημ. Καθημερινή, 08.10.2008
• Fred Foldvary, «The Depression of 2008», εκδ. Gutenberg Press, Berkeley, 2007
• Patrick Hosking, «Banking crisis: the world takes fright», εφημ. The Times, δημοσ. 07.10.2008
• Gerry Gold & Paul Feldman «A House of Cards - from fantasy finance to global crash», εκδ. Lupus Books, Λονδίνο, 2007
James Politi, «Central banks pump cash into system», εφημ. The Financial Times, 29.09.2008