Η ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ. ΟΙ ΝΕΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

Εισαγωγή

1. Μια μεγάλη τομή στο οικογενειακό δίκαιο επιχειρείται από το Υπουργείο Δικαιοσύνης, το οποίο προωθεί νομοσχέδιο για τις «Μεταρρυθμίσεις για την Οικογένεια, το Παιδί και την Κοινωνία». Το πρώτο κεφάλαιο του νομοσχεδίου (αρθρ. 1-14) αφορά το Σύμφωνο Ελεύθερης Συμβίωσης (ΣΕΣ), το οποίο σε προηγούμενο άρθρο είχε αναλυθεί και ερμηνευθεί. Το δεύτερο κεφάλαιο του νομοσχεδίου αφορά την αναμόρφωση του Αστικού Κώδικα στα άρθρα για την υιοθεσία, το διαζύγιο, την επωνυμία των συζύγων και τη γονική μέριμνα. Κάποιες από τις διατάξεις του νομοσχεδίου κινούνται προς τη σωστή κατεύθυνση και εναρμονίζουν την ελληνική νομοθεσία με τα διεθνή και ευρωπαϊκά δρώμενα, ενώ άλλες κρίνονται αναχρονιστικές και προκαλούν αντιδράσεις.

Υιοθεσία

2. Αρχίζοντας από την υιοθεσία, όπως και τα σχετικά άρθρα του νομοσχεδίου (αρθρ. 15-18), υπάρχει προσπάθεια για προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού, για μικρότερη δυνατή παραμονή του σε ιδρύματα και για ταχεία ένταξή του στη θετή οικογένεια. Ειδικότερα για τη συναίνεση των φυσικών γονέων του προς υιοθεσία τέκνου, αν οι γονείς είναι γνωστοί, και έχουν δώσει την απαιτούμενη από το άρθρο 1554 ΑΚ γενική εξουσιοδότηση προς την κοινωνική υπηρεσία να προβεί στις πράξεις προς υιοθεσία., αλλά στη συνέχεια χάθηκαν και κατέστησαν αγνώστου διαμονής, τότε, με την προτεινόμενη διάταξη, θα αναπληρώνεται η συναίνεση τους βάσει της τροποποίησης της περ. γ’. Επιπλέον καθιερώνεται δυνητική ακρόαση των πλησιέστερων συγγενών (σε περίπτωση έλλειψης γονέων) και όχι υποχρέωσης ακρόασής τους (νυν αρθρ. 1553 ΑΚ).

2.1 Ακόμα προβλέπεται η δυνατότητα απάλειψης του κυρίου ονόματος που έφερε το τέκνο προ της υιοθεσίας, εφ’ όσον όμως η απάλειψη είναι προς το συμφέρον του τέκνου, παράλληλα προς τη δυνατότητα της προσθήκης και νέου κυρίου ονόματος του θετού τέκνου του άρθρου 1565 ΑΚ. Η απάλειψη του κύριου ονόματος θα συμβεί αν αυτό είναι ξενικό ή δεν ηχεί καλά, και τούτο προκαλεί διακριτική μεταχείριση ή προδίδει τη μυστικότητα της υιοθεσίας.

Συναινετικό Διαζύγιο

3. Σε ό,τι έχει να κάνει με τα θέματα του διαζυγίου των άρθρων 19 και 20 του νομοσχεδίου, το αμαχητό τεκμήριο του ισχυρού κλονισμού του γάμου απαιτεί πλέον διετή διάσταση και όχι τετραετή. Το γεγονός αυτό επισπεύδει το χρόνο έναρξης των διαδικασιών του αυτόματου διαζυγίου, δίχως όμως να αλλάζει η υπάρχουσα διαδικασία. Το μέτρο κρίνεται αφενός θετικό καθώς συντομεύει ο χρόνος έκδοσης του διαζυγίου (σήμερα φτάνει μέχρι τα έξι χρόνια) δεδομένου του μεγάλου αριθμού αιτήσεων έκδοσης συναινετικών διαζυγίων. Αφετέρου υπάρχει η συνταγματική υποχρέωση της προστασίας του γάμου, και το μέτρο αυτό ίσως να θεωρηθεί ότι διευκολύνει τη διάλυση των γάμων. Δεδομένου ότι το δίκαιο οφείλει να αφουγκράζεται τις ανάγκες της κοινωνίας, η συντόμευση των διαδικασιών του συναινετικού διαζυγίου διευκολύνει τους τέως συζύγους να ξαναρχίσουν τη ζωή τους και να δημιουργήσουν νέες οικογένειες.

Επώνυμο συζύγων

4. Στο άρθρο 21 το νομοσχέδιο κάνει λόγο για το επώνυμο των συζύγων. Με αυτό τροποποιείται το αρθρ. 1382 ΑΚ του οποίο ορίζει ότι υποχρεωτικά οι σύζυγοι διατηρούν τα επώνυμα που είχαν προ του γάμου. Με τη νέα πρόταση θα υπάρχει η δυνατότητα, κατόπιν συναίνεσης των συζύγων, η σύζυγος να λάβει το επώνυμο του άντρα. Το γεγονός αυτό οδήγησε αρκετές γυναικείες οργανώσεις (Ίδρυμα Μαραγκοπούλου, ΕΕΔΑ, Ένωση Ελληνίδων Νομικών κ.α.) σε αντιδράσεις. Θεωρούν την προτεινόμενη αλλαγή πισωγύρισμα και ότι αντίκειται στα αρθρ. 4 παρ. 2 και 116 παρ. 2 του Συντάγματος αλλά και στη Σύμβαση CEDAW (κυρώθηκε με το ν. 1342/1983) και τη κοινοτική νομοθεσία (αρθρ. 2 ΣΕΚ). Υποστηρίζουν ακόμα ότι το «δυνητικό» της λήψης του επιθέτου του συζύγου θα καταστεί «υποχρεωτικό», δεδομένου της πατριαρχικής αντίληψης περί οικογένειας και της πίεσης που θα ασκείται στη γυναίκα να πάρει το επίθετο του άντρα της. Από την άλλη το επιχείρημα του υπουργείου δικαιοσύνης (βλ. αιτιολογική έκθεση σχεδίου νόμου) ότι δστις νέου τύπου ταυτότητες και διαβατήρια δεν αναγράφεται η οικογενειακή κατάσταση του κατόχου και αυτό δημιουργεί προβλήματα σε συναλλαγές στο εξωτερικό (λ.χ. κράτηση δωματίου σε ξενοδοχείο ως παράνομο ζευγάρι) είναι ασταθές, στο δυτικό κόσμο οι συναλλαγές δεν απαιτούν πιστοποιητικό οικογενειακής κατάστασης(!).

Γονική μέριμνα

5. Αρκετές αλλαγές φαίνεται να εισάγει το νομοσχέδιο στις διατάξεις για τη γονική μέριμνα. Οι αλλαγές αυτές είναι έντονες και αλλάζουν σε μεγάλο βαθμό τα νομικά και πραγματικά χαρακτηριστικά των άρθρων 1510 έως 1541 ΑΚ. Με βάση τις διατάξεις του νομοσχεδίου τη γονική μέριμνα των ανήλικων παιδιών θα έχουν, σε περίπτωση διάστασης, ακύρωσης ή λύσης του γάμου, εφεξής από κοινού και οι δύο γονείς.

5.1 Καθιερώνεται έτσι, ενιαία και ανεξάρτητα από την ύπαρξη της έγγαμης συμβίωσης, ως νόμιμο σύστημα άσκησης της γονικής μέριμνας η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας εκ μέρους των γονέων (συνεπιμέλεια του προσώπου, συνδιαχείριση της περιουσίας και συνεκπροσώπηση του ανηλίκου). Η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας συμπλέει με τη διεθνή σύμβαση του 1989 του ΟΗΕ για τα δικαιώματα του παιδιού (κυρώθηκε με το ν. 2101/1992), τη Σύμβαση του Στρασβούργου του 2003 για τις προσωπικές σχέσεις των τέκνων και τον Κανονισμό των Βρυξελλών ΙΙ. Ακόμα και στη θεωρία του οικογενειακού δικαίου επικρατεί η άποψη για από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας, καθώς έτσι στο παιδί δημιουργείται η αίσθηση της κανονικής συνέχισης της οικογενειακής ζωής και μετά τη διάσταση/λύση του γάμου (Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, ΟικΔ3 2003 σ. 280. Παπαχρίστου, ΟικΔ3, 2005, σ. 319, 355).

5.2 Τροποποιείται έτσι το αρθρ. 1513 ΑΚ όπου ορίζει ότι μετά το διαζύγιο (ή τη διάσταση, νυν 1514 ΑΚ) η γονική μέριμνα των παιδιών να ανατίθεται με δικαστική απόφαση σε έναν από τους δύο γονείς (και πολύ σπάνια και στους δύο αν επέρχονταν συμφωνία των για τον τόπο κατοικίας του τέκνου). Ως τώρα, η νομολογιακή τάση είναι να ανατίθεται η γονική μέριμνα των παιδιών στη μητέρα, εκτός από τις περιπτώσεις όπου αντιμετωπίζει ψυχολογικά ή σοβαρά προβλήματα υγείας ή έχει αποδεδειγμένα ανάρμοστη ερωτική συμπεριφορά. Με τη νέα ρύθμιση του υπό αναμόρφωση αρθρ. 1513 ΑΚ οι γονείς θα συμφωνούν μεταξύ τους τη ρύθμιση των θεμάτων της άσκησης της γονικής μέριμνας, ενώ ασφαλώς τα θέματα καθημερινότητας θα επιλαμβάνεται ο γονέας με τον οποίο συγκατοικεί το τέκνο. Η συμφωνία τους θα είναι έγγραφη και θα ακολουθεί το συμβολαιογραφικό τύπο. Σε περίπτωση διαφωνίας τη λύση θα δίνει δικαστική απόφαση (το δικαστήριο δεν αναθέτει από την αρχή την άσκηση της γονικής μέριμνας στον ένα γονέα αλλά ορίζει μόνον τον τόπο κατοικίας του ανηλίκου, τον γονέα με τον οποίο τούτο συγκατοικεί και τον τρόπο άσκησης της επικοινωνίας του παιδιού με τον άλλο γονέα). Τέλος δεν αλλάζουν τα νομικά και πραγματικά κριτήρια για τη διατροφή των τέκνων.

5.3 Η δικαστική επίλυση των ζητημάτων άσκησης της γονικής μέριμνας δε θα συντελείται μόνο στην εξαρχής διαφωνία των συζύγων αλλά και στη συνέχεια, όταν θα ανακύπτει σπουδαίος λόγος. Έτσι καθένας από τους γονείς μπορεί να ζητήσει από το δικαστήριο να του ανατεθεί αποκλειστικά η άσκηση μέρους ή και του συνόλου της γονικής μέριμνας για σπουδαίο λόγο. Ενδεικτικά το νομοσχέδιο παραθέτει κάποιους «σπουδαίους λόγους», όπως λ.χ. νομική ή πραγματική αδυναμία άσκησης γονικής μέριμνας, καταχρηστική άσκηση γονικής μέριμνας, αλλαγή κατοικίας του τέκνου.

5.4 Στην αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου γίνεται λόγος περί «ώριμων γονέων». Αναγνωρίζεται έτσι ότι οι σε διάσταση ή διαζευγμένοι γονείς του τέκνου θα έχουν ένα ακόμα πεδίο προστριβής και διαμάχης και μόνον επίφαση ενωμένης οικογένειας δε θα βιώνει το παιδί. Έτσι απλώς θα παρακάπτεται προσωρινά η δικαστική αίθουσα αφού εύκολα η αόριστη έννοια «σπουδαίος λόγος» θα παρερμηνεύτεται και θα καταστρατηγείται από τους γονείς. Ακόμα η σύζυγος που λαμβάνει διατροφή από το σύζυγό της ή διαχειρίζεται τη διατροφή των τέκνων θα είναι έρμαιο στις αποφάσεις και τους εκβιασμούς του συζύγου (και «χρηματοδότη») για την άσκηση της γονικής μέριμνας. Έτσι ένας ανεύθυνος γονέας, που δεν καταβάλει την οφειλόμενη διατροφή προς το τέκνο, θα έχει τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων για τη ζωή του παιδιού. Από την άλλη υπάρχει ο αντίλογος ότι κατά τον τρόπο αυτό οι γονείς καθίστανται πιο υπεύθυνοι αφού αντιλαμβάνονται ότι παρά το χωρισμό έχουν κοινό σημείο το τέκνο τους.

5.5 Μια διάταξη του νομοσχεδίου που θα κινούνταν προς σωστή βάση ήταν αυτή για τον υπόχρεο διατροφής, ο οποίος δεν την καταβάλλει. Έτσι ορίζονταν ότι ο γονέας ο οποίος αρνείται να δώσει τη διατροφή που του έχει επιδικαστεί από τα δικαστήρια δεν θα μπορεί να πάρει φορολογική ενημερότητα. Η διάταξη αυτή απαλείφθηκε, καθώς το υπουργείο Οικονομικών θεώρησε ότι θα επιβαρύνονταν με μη φορολογικά θέματα και με γραφειοκρατία οι ΔΟΥ. Ίσως απλώς να ήταν η δικαιολογία, αλλά σε κάθε περίπτωση είναι μια αρνητική εξέλιξη για τα θέματα μη καταβολής των επιδικασθέντων ποσών διατροφής.

Συμπεράσματα

6. Ένα βήμα μπροστά δύο πίσω φαίνεται να κάνει το νομοσχέδιο για την αλλαγή του οικογενειακού δικαίου. Στα θετικά πρέπει να αναφερθούν οι διευκόλυνση της υιοθεσίας, η ταχύτερη διαδικασία στο συναινετικό διαζύγιο και το ΣΕΣ. Αντίθετα ο θεσμός του προαιρετικού συζυγικού επιθέτου είναι αναχρονιστικός και οπισθοδρομικός. Ακόμα πρέπει να αναγνωριστούν κάποιες προσπάθειες βελτίωσης του οικογενειακού κλίματος σε παιδιά διαζευγμένων γονέων αλλά ο τρόπος προσέγγισης κρίνεται λανθασμένος. Είναι μάλλον δεδομένο ότι αρκετά πρέπει να αλλάξουν προτού οι διατάξεις αυτές γίνουν νόμος του κράτους να μεταβάλλουν άρδην τη μορφή και φύση του οικογενειακού δικαίου.