Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΒΙΑΣ ΑΠΟ ΚΡΑΤΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ

Ι. Εισαγωγή

Σημαντικό ζήτημα στη νομική επιστήμη, αλλά και ευρύτερα ως κοινωνικοπολιτικό φαινόμενο, συνιστά η πρόκληση θανάτου εξαιτίας της δράσης των κρατικών οργάνων. Η απώλεια ζωής ενός πολίτη από τις ενέργειες ή παραλείψεις ενός διοικητικού οργάνου, και ειδικότερα από τα σώματα ασφαλείας της πολιτείας, είναι ανεκτή κάτω από προϋποθέσεις, οι οποίες εξετάζονται παρακάτω. Γεγονός είναι ότι το ζήτημα παρουσιάζει τόσο εθνικό όσο και ευρωπαϊκό ενδιαφέρον, αφενός λόγω του αισθήματος συμπόνιας, συμπαράστασης και αγανάκτησης που δείχνει η κοινή γνώμη [1], αφετέρου λόγω της ανάγκης προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στα πλαίσια αυτά παρουσιάζονται οι θεωρητικές και νομολογιακές [2] προσεγγίσεις των ζητημάτων προστασίας του ανθρώπινου δικαιώματος στη ζωή, σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.

ΙΙ. Προστασία μέσω της ΕΣΔΑ

Α. Προστασία της ζωής

Α.1 Τα θεμελιώδη δικαιώματα στο σύνολο σχεδόν των χωρών της Ευρώπης προστατεύονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ). Ειδικότερα στο άρθρο 2 της Σύμβασης προστατεύεται το δικαίωμα στη ζωή. Το δικαίωμα αυτό μαζί με τα αντίστοιχα για απαγόρευση βασανιστηρίων (αρθρ. 3 ΕΣΔΑ), για προσωπική ασφάλεια (αρθρ. 5 ΕΣΔΑ), για προστασία της ιδιωτικής ζωής (αρθρ. 2 Δ’ Πρωτοκόλλου ΕΣΔΑ), συνιστούν τη θεματική των προσωπικών ελευθεριών.

Α.2 Έτσι το άρθρο 2 της Σύμβασης κατοχυρώνει το δικαίωμα κάθε προσώπου στη ζωή. Περιλαμβάνει επίσης τρεις κανόνες [3]. Την αρχή του σεβασμού της ανθρώπινης ζωής, την εξαίρεση της θανατικής ποινής ενώ ο τρίτος επιτρέπει περιοριστικά τρεις περιπτώσεις αφαιρέσεως της ζωής, εφόσον η βία που τις προκάλεσε ήταν απόλυτα αναγκαία. Το δικαίωμα στη ζωή εξασφαλίζεται μερικά από τη Σύμβαση [4], ωστόσο εξαγγέλλεται δέσμευση του κράτους να παρέχει τις απαραίτητες νομικές εγγυήσεις για την προστασία της ζωής και να εξασφαλίζει την προστασία στις μεταξύ των ανθρώπων σχέσεις [5]. Η απαγόρευση της θανατικής ποινής επήλθε με το 6ο Πρωτόκολλο (αρθρ. 1, 2).

Β. Πρόληψη έκνομων ενεργειών των κρατικών οργάνων

Β.1 Στην προβληματική για την αφαίρεση ζωής από μέρους αστυνομικών οργάνων πρέπει να προστεθεί και το θέμα της παράλειψης λήψης προληπτικών μέτρων από τα κρατικά όργανα προκειμένου να αποτραπούν εκνομές δραστηριότητες των σωμάτων ασφαλείας. Το ζήτημα τέθηκε στην υπόθεση Ogur κατά Τουρκίας [6], όπου σφαίρα από αστυνομικούς σκότωσε το γιο της προσφεύγουσας. Στο ερώτημα αν η σφαίρα προέρχονταν από προειδοποιητική βολή ή αν ο αστυνομικός σημάδεψε κατευθείαν στο νεαρό, η απάντηση ήταν η δεύτερη. Αλλά και στην περίπτωση που η βολή ήταν προειδοποιητική υπήρχε περίπτωση βαριάς αμέλειας. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ) κατέληξε στη διαπίστωση σοβαρών ελλείψεων κατά την οργάνωση και εκτέλεση της αποστολής της αστυνομίας. Θεώρησε ότι η χρήση βίας από κρατικό όργανο ήταν δυσανάλογη και όχι απολύτως αναγκαία [7].

Β.2 Η παραπάνω απόφαση έφερε στην επιφάνεια και ένα άλλο ζήτημα, αυτό της παραβίασης της θετικής υποχρέωσης του κράτους να διεξάγει έρευνα κατάλληλη στο να οδηγήσει στον εντοπισμό και τιμωρία των υπευθύνων. Οι σχετικές υποθέσεις αφορούν ως παραβαίνον κράτος την Τουρκία (χαρακτηριστικά Cakici κατά Τουρκίας και Tanrikulu κατά Τουρκίας) [8]. Σε αυτό το ζήτημα υπάρχει και ελληνικό ενδιαφέρον καθώς η γειτονική χώρα παρέλειψε να μεριμνήσει για την τύχη των αγνοουμένων της Κύπρου και τις συνθήκες εξαφάνισής τους [9].

Β.3 Η νομολογία του δικαιδοτικού οργάνου της ΕΣΔΑ δείχνει βέβαια προσαρμοσμένη στις συνθήκες της σύγχρονης εποχής. Έτσι έκρινε ότι η δεν είναι απεριόριστη η υποχρέωση ενός κράτους να προλάβει, μέσω των σωμάτων ασφαλείας, την τέλεση εγκλημάτων. Τούτο διότι η σημερινή εποχή χαρακτηρίζεται από έντονη αστικοποίηση και συνωστισμό. Ταυτόχρονα ενισχύεται η προστασία της προσωπικότητας του ανθρώπου και του ζωτικού του χώρου, όταν το κράτος παρεμβαίνει σε αυτές χωρίς λόγο [10].

Γ. Η άμυνα των σωμάτων ασφαλείας σε επιθέσεις πολιτών ή σε καταστολή στάσεων

Γ.1 Τα ζητήματα χρήσης βίας από αστυνομικούς σε περιπτώσεις υπεράσπισής τους ή υπεράσπισης τρίτου (άμυνα-άμυνα υπέρ τρίτου) εδράζεται στη δεύτερη παράγραφο του άρθρου 2 της ΕΣΔΑ. Έτσι στο ειδικότερο θέμα της υπεράσπισης προσώπου από παράνομη βία σημαντική είναι η απόφαση Ανδρονίκου και Κωνσταντίνου κατά Κύπρου [11]. Ο Λευτέρης Ανδρονίκου κρατούσε όμηρο τη μνηστή του Έλση Κωνσταντίνου. Μετά από ανεπιτυχείς διαπραγματεύσεις του Ανδρονίκου με ειδική αντιτρομοκρατική ομάδα των κυπριακών αρχών, η τελευταία επεμβαίνει. Από τους πυροβολισμούς σκοτώνεται τόσο ο Ανδρονίκου όσο, από λάθος, και η όμηρος. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ) έκρινε ότι η χρήση βίας που επέφερε το θάνατο από πλευράς κρατικών οργάνων δεν υπερέβη το αναγκαίο μέτρο για την προάσπιση της ζωής της ομήρου αλλά και τις σωματικής ακεραιότητας των ανδρών της κυπριακής αστυνομίας. Η Ελλάδα έχει καταδικαστεί από το δικαιοδοτικό όργανο τέσσερις φορές για χρήση όπλου από αστυνομικό κατά της ζωής πολιτών (υποθ. Μακαρατζή, Καραγιαννόπουλου, Celniku και Λεωνίδη) [12].


Γ.2 Το ΕΔΔΑ έχει θεσπίσει 2 αρχές ως προς το ζήτημα της πρόκλησης θανάτου από κρατικά όργανα στις περιπτώσεις του αρθρ. 2 παρ. 2 ΕΣΔΑ: α) όχι μόνο παράλειψη του κράτους από ενέργειες βλαπτικές προς τη ζωή των πολιτών αλλά και λήψη θετικών μέτρων προστασίας αυτή, β) ιδίως σε περιπτώσεις στάσεων ή ανταρσιών η δράση των κρατικών οργάνων να χαρακτηρίζεται από απόλυτη φρόνηση, σεβόμενη τη ζωή των ταραχοποιών και πιθανή θανάτωσή τους μόνο ως μόνη δυνατή, απολύτως αναγκαία και αναπόφευκτη λύση [13].

Γ.3 Κατά συνέπεια η θανάτωση του επιτιθέμενου προσώπου, από κρατικά όργανα, θα πρέπει να λαμβάνει χώρα στα πλαίσια κατασταλτικής επέμβασης και πάντοτε σε συνθήκες άμυνας. Αίρεται ο άδικος χαρακτήρας της πράξης της ανθρωποκτονίας του επιτιθέμενου πολίτη, όταν υπάρχει επιβουλή ή διακινδύνευση προσωπικών έννομων αγαθών όπως η ζωή, σωματική ακεραιότητα, γενετήσια ελευθερία (αρθρ. 299-315, 336-353 ΠΚ) και υπό το διαρκή όρο της τήρησης του αναγκαίου μέτρου της άμυνας. Αντίθετα η θανάτωση του επιτιθέμενου δεν οδηγεί σε άρση του αδίκου όταν η επίθεση στρέφεται κατά πραγμάτων ή γενικότερων περιουσιακών αγαθών. Γίνεται δεκτή εξαίρεση όταν ταυτόχρονα με τα περιουσιακά αγαθά απειλούνται και προσωπικά έννομα αγαθά, όπως στις περιπτώσεις εμπρησμού ή έκρηξης [14].

ΙΙΙ. Προστασία της ζωής από το εσωτερικό δίκαιο

Α. Σύνταγμα

Α.1 Στο Σύνταγμα καθιερώνεται στο άρθρ. 2 παρ. 1 η θεμελιώδης αρχή του σεβασμού και προστασίας της αξίας του ανθρώπου. Δεν αποτελεί δικαίωμα αλλά συνταγματική αρχή και ως εκ τούτου ξεχωρίζει από το άρθρ. 5 παρ. 2. Ως αξία του ανθρώπου νοείται τόσο η ηθικοπνευματική, που έχει ατομικό χαρακτήρα, όσο και η κοινωνικοϊστορική, με συλλογική χροιά. Στο αρθρ. 2 εντάσσεται ακόμα και η έννοια της ασφάλειας, αλλά ως δικαίωμα εντάσσεται και αυτή στο αρθρ. 5 παρ. 2.

Α.2 Στις διατάξεις του 5ου αρθρ. του Συντάγματος υπάρχει και το δικαίωμα στη ζωή. Φορέας είναι κάθε άνθρωπος, Έλληνας ή Αλλοδαπός και αποδέκτης της αξίωσης προστασίας της το κράτος και οι ιδιώτες. Η συνταγματική προστασία της ζωής είναι κατά μία άποψη [15] σχετική, και όχι απόλυτη. Τούτο διότι διατηρείται σε ισχύ το άρθρ. 7 παρ. 3 που διατηρείται η θανατική ποινή. Τούτο όμως αποτελεί αντικείμενο συζήτησης λόγω των όλως εκτάκτων περιστάσεων που επιβάλλεται η θανατική ποινή (κακούργημα σε καιρό πολέμου και σχετίζονται με αυτόν). Τέλος το δικαίωμα στην ασφάλεια, αφορά την αξίωση του πολίτη στην παροχή αστυνομικής προστασίας από το κράτος, η τελευταία όμως να μην είναι σε καμία περίπτωση αυθαίρετη [16].

Β. Τυπικοί νόμοι

Β.1 Για την πληρέστερη προστασία των πολιτών από τις ενέργειες των αστυνομικών οργάνων και γενικά των σωμάτων ασφαλείας, δημιουργήθηκε ένα πλέγμα νομοθετικών ρυθμίσεων. Έτσι είναι σε ισχύ ο ν. 3169/2003 [17] που ρυθμίζει τα ζητήματα οπλοφορίας και οπλοχρησίας από τις δυνάμεις τήρησης της τάξης. Σε αυτόν περιέχονται οι προϋποθέσεις χρήση όπλου: α) να έχουν εξαντληθεί όλα τα ηπίοτερα μέσα, β) να υπάρξει προειδοποίηση ότι θα γίνει χρήση όπλου και εύλογος χρόνος ανταπόκρισης, γ) η χρήση όπλου να μην είναι δυσαναλόγη με την απειλή. Επίσης υπάρχει κλιμάκωση στη χρήση του όπλου. Πρώτα εκφοβιστικός πυροβολισμός, μετά ακινητοποίησης και τελευταία εξουδετέρωσης. Απαραίτητη προϋπόθεση να μην υπάρχει κίνδυνος εξοστρακισμού της σφαίρας, ενώ απαγορεύεται ο πυροβολισμός σε βάρος ανηλίκου (εκτός και αν είναι το έσχατο μέσο άμυνας του οργάνου).

Β.2 Επιπλέον ο Κώδικας Δεοντολογίας του Αστυνομικού [18] περιλαμβάνει κανόνες για το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την προστασία των ευάλωτων προσώπων και κοινωνικών ομάδων. Αυτός αποτελείται από ένα σύνολο αρχών και κανόνων που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά των Αστυνομικών και τις επιτρεπόμενες μεθόδους κατά την άσκηση των καθηκόντων τους. Η παράβαση των διατάξεων του κώδικα επισύρει κυρώσεις που προβλέπονται από το πειθαρχικό δίκαιο, εκτός από τις προβλεπόμενες κυρώσεις του ουσιαστικού ποινικού δικαίου. Ο Κώδικας Δεοντολογίας πηγάζει από τον Ευρωπαϊκό Κώδικα Αστυνομικής Δεοντολογίας που υιοθετήθηκε από την Επιτροπή Υπουργών στις 19.11.2001.

IV. Συμπεράσματα

Από τα παραπάνω μπορεί να αναλογιστεί κανείς την κρισιμότητα του ζητήματος της αφαίρεσης ανθρώπινης ζωής από τα όργανα της επιβολής της τάξης. Το θεσμικό πλαίσιο είναι πλήρες σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Η παρεχόμενη προστασία καταλήγει συχνά στη δικαίωση του θύματος, κυρίως στο ΕΔΔΑ [19]. Ζητούμενο παραμένει η ορθή εφαρμογή των νόμων από τα κρατικά όργανα, και αυτό θα επιτευχθεί μέσω της κατάλληλης εκπαίδευσης των αστυνομικών. Άλλωστε το θέμα της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά την αστυνομική δράση, δεν αποτελεί απλά πρόβλημα νομικής κατοχύρωσής τους, αλλά κυρίως διασφάλισης της άσκησής τους στην πράξη, όπως η ίδια η Αστυνομία παραδέχεται [20]. Σε αυτό τον τομέα πρέπει να στραφεί το ενδιαφέρον με παράλληλες διορθωτικές νομοθετικές ρυθμίσεις και ουδέτερες ερμηνείες από θεωρία και νομολογία.

[1] Nick Squires, «Greek protests spread to European cities», εφημ. Daily Telegraph, 11.12.2008 και «Διαδηλώσεις σε όλο τον κόσμο για το θάνατο Γρηγορόπουλου», εφημ. Καθημερινή, ΑΠΕ, 13.12.2008
[2] Πλέον πρόσφατες καταδίκες της Ελλάδας στο ΕΔΔΑ η υπόθεσης Λεωνίδη κατά Ελλάδας, 08/01/2009, αδημ., πηγή στο διαδίκτυο, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/search.asp?skin=hudoc-en
[3] Van Dijk P. και van Hoof GJH, «Theory and practice of the European Convention on Human Rights», εκδ. Kluwer Law International, 2η εκδ, 1990, σελ.555.
[4] Εμ. Ρούκουνας, «Διεθνής Προστασία των Ανθρωπίνων Δικαωμάτων», εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1995,,σελ. 136
[5] Van Dijk P. και van Hoof GJH, σελ. 556
[6] Υποθ. Ogur v. Turkey, 20.05.1999, δημοσ. σε Reports of Judgments and Decisions 1999-III
[7] Χρ. Σατλάνης, «Εισαγωγή στο δίκαιο της διεθνούς προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2003, σελ. 318
[8] Για αποφάσεις του ΕΔΔΑ κατά της Τουρκίας βλ. σε Ι. Σαρμάς, «Η πρόσφατη νομολογία του Δικαστηρίου», ΠοινΛογος 2002, σελ. 1201
[9] Υποθ. Δημοκρατίας της Κύπρου κατά Τουρκίας, 10.05.2001, δημοσ. σε Reports of Judgments and Decisions 2001-IV και σε σχολιασμό σε ΠοινΔικ, 2002, σελ. 158 επ.
[10] Υποθ. Osman v. the United Kingdom, 28.10.1998, δημοσ. σε Reports 1998-VIII καθώς και σε Αντ. Μαγγανάς-Λ. Καρατζά, «Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου» εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2002, σελ. 33
[11] Υπόθ. Ανδρονίκου και Κωνσταντίνου κατά Κύπρου, ΕΕΔΑ, 23.05.1996, δημοσ. σε Report (31) σελ. 30-36
[12] Π. Δημητράς, «Αναζητώντας τα Χαμένα Δικαιώματα στην Ελλάδα Η σκοτεινή πλευρά της Ελληνικής Δημοκρατίας», εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα, 2007, σελ. 300 επ.
[13] Ι. Σαρμάς, «Η νομολογία του ΕΔΔΑ και της Επιτροπής», εκδ. Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα-Κομοτηνή, 1998, σελ. 63
[14] Αρ. Χαραλαμπάκης, «Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το Ουσιαστικό Ποινικό Δίκαιο», ΠοινΛόγος, 2001 σελ. 381, 384 επ.
[15] Κ. Χρυσόγονος, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, γ΄εκδοση, Θεσσαλονίκη, 2006, σελ. 222-224
[16] Θ. Παπαθεοδώρου, «Δημόσια ασφάλεια & αντεγκληματική πολιτική», εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, β΄εκδ., Αθήνα, 2005, σελ. 65-86
[17] ΦΕΚ 189/Α/25.06.2003, περί «Οπλοφορίας, χρήσης πυροβόλων όπλων από αστυνομικούς, εκπαίδευσής τους σε αυτά και άλλες διατάξεις».
[18] Π.Δ 254/2004, ΦΕΚ 238/Α/3.12.2004
[19] Κρίσιμη για τα εθνικά δικαστήρια η απόφαση του Εφετείου Αθηνών (03.11.2006), στην υπόθεση του αθίγγανου Χριστοπούλου, όπου ο αστυνομικός Τυλιανάκης καταδικάστηκε σε 10ετή κάθειρξη για ανθρωποκτονία.
[20] Υηρεσιακό έγγραφο με θέμα «Η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά την αστυνομική δράση», Διεύθυνσης Οργάνωσης-Νομοθεσίας /Α.Ε.Α, 10.12.2005


*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*-*