ΠΟΙΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΥΚΟΥΛΑΣ & ΣΥΝΑΦΗ

Ι.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Με αφορμή τα κρούσματα κοινωνικών αναταραχών (1) ο νομοθέτης κινήθηκε προς την κατεύθυνση της θέσπισης νέων νόμων που θα περιορίσουν τη δράση των ατόμων που αναπτύσσουν παραβατική συμπεριφορά με πολιτικά, όπως οι παραβαίνοντες δηλώνουν, κίνητρα. Στα πλαίσια αυτά κατατέθηκε στη Βουλή στις 23.04.2009 νομοσχέδιο του Υπουργείου Δικαιοσύνης που υπό τον γενικό τίτλο «μεταρρυθμίσεις στην οργάνωση της ιατροδικαστικής υπηρεσίας» (πότε άραγε θα εκλείψει το φαινόμενο των νομοσχεδίων που περιλαμβάνουν θέματα άσχετα από αυτά για τα οποία προορίζονται;) συμπεριλαμβάνει σημαντικές ρυθμίσεις που στρέφονται στον περιορισμό της τέλεσης εγκλημάτων από πρόσωπα με καλυμμένα τα πρόσωπα. Η ποινικοποίηση της κουκούλας, όπως έχει χαρακτηριστεί, έχει οδηγήσει σε σημαντικές αντιδράσεις από νομικούς τόσο της επιστήμης όσο και της πράξης.

ΙΙ. ΓΕΝΙΚΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ-ΠΕΡΙΥΒΡΙΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ
Περιεχόμενο νομοσχεδίου
Έτσι στα άρθρα 25 έως 29 στο κεφάλαιο Γ΄ (μέτρα για τη διασφάλιση της κοινωνικής ειρήνης) περιέχονται αλλαγές σε άρθρα τόσο του Ποινικού Κώδικα (189, 308Α, 310, 315, 368, 380, 382 που αφορούν το ειδικό μέρος του αλλά και 82, 100Β, 99, 100, 100Α του γενικού μέρους) όσο και του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας (111, 136, 497, 556). Σε αυτά θεσμοθετείται η χρήσης κουκούλας ως ιδιαίτερα επιβαρυντικής περίστασης των εγκλημάτων της βιαιοπραγίας σε δημόσιες συναθροίσεις, απρόκλητης σωματικής βλάβης, βαριάς σωματικής βλάβης και φθοράς ξένης ιδιοκτησίας. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι η στα εγκλήματα που η χρήση κουκούλας συνιστά επιβαρυντική περίπτωση δεν περιλαμβάνονται αυτά κατά της ζωής, αφού η ζωή αν και το σημαντικότερο ανθρώπινο δικαίωμα δεν φαίνεται να χρήζει περισσότερης προστασίας (2) (ίσως διότι ακόμα δεν επήλθε θάνατος από «κουκουλοφόρους»).

Λόγοι θέσπισης μέτρων από την Πολιτεία
Στην αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου γίνεται έντονα λόγος για πρόσωπα που καλύπτουν ή αλλοιώνουν τα φυσικά τους χαρακτηριστικά και μέσω της ανωνυμίας που τους παρέχουν αυτές οι κινήσεις προβαίνουν στην τέλεση αξιόποινων πράξεων (3). Ακόμα αναφέρεται στη συχνότητα επανάληψης του φαινομένου και στην κοινωνική του απαξία. Προκειμένου να προβεί κάμψει τις αντιδράσεις που ενδεχομένως ανέμενε ο νομοθέτης, αναφέρεται στη συνταγματική επιταγή προστασίας του δικαιώματος του συνέρχεσθαι. Θεωρεί η Πολιτεία ότι η δράση των κουκουλοφόρων (τους οποίους ρητά αναφέρει) εμποδίζει τους πολίτες (μήπως παρέλειψε να αναγράψει τους «φιλήσυχους» και «νοικοκυραίους»;) από την απόλαυση του δικαιώματος του αρθρ. 11 Συντ. αλλά και ότι οι κουκουλοφόροι βλάπτουν την κοινή περιουσία, τις εγκαταστάσεις κοινής ωφέλειας αλλά και ιδιωτικές περιουσίες. Η αλήθεια είναι ότι στα πλαίσια των τελευταίων κοινωνικών ταραχών αλλά και σε περιπτώσεις κουκουλοφόρων που δρουν υπό την κάλυψη του πανεπιστημιακού ασύλου όντως πλήττεται η δυνατότητα απόλαυσης των ως άνω ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Επιπλέον στο αρθρ. 26 αιτιολ.εκθ. αναγράφεται ότι η Πολιτεία για λόγους προληπτικούς και κατασταλτικούς θα πρέπει να προστατέψει τη ζωή και τη σωματική ακεραιότητα των δημοσίων λειτουργών ή υπαλλήλων που εκπροσωπούν την πολιτεία. Τέλος προκειμένου ο συντάκτης του νόμου να προσδώσει παραπάνω κοινωνικό έρεισμα στο νομοσχέδιο κάνει μνεία σε απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για την κρατική υποχρέωση προστασίας των διαδηλώσεων των πολιτών από παρείσφρηση ταραχοποιών στοιχείων ώστε ο πολίτης να μη βρίσκεται υπό το φόβο της πρόκλησης σε βάρος του βίας από άλλους διαδηλωτές (4).

Βασικά νομικά σημεία
Από το γράμμα του νόμου και την αιτιολογική έκθεση προκύπτουν κάποια ενδιαφέροντα νομικά στοιχεία με βασικότερα την διεύρυνση του εγκλήματος περιΰβρισης αρχής, ειδικά κατά αστυνομικών και την μετατροπή σε κακούργημα του της τέλεσης ορισμένων εγκλημάτων με την κάλυψη του προσώπου. Άλλα καίρια σημεία είναι η θέσπιση αυστηρότερων ποινικών κυρώσεων για εγκλήματα που τελούνται κατά δικαστικών λειτουργών, αστυνομικών κ.λπ. κατά την εκτέλεση της υπηρεσίας τους. Αυστηρότερη ποινική μεταχείριση για το αδίκημα της ληστείας όταν διαπράττεται από κουκουλοφόρο.

Περί περιύβρισης της αρχής
Θεσπίζεται αυτεπάγγελτη δίωξη για εξύβριση δημόσιου λειτουργού. Αυτή αφορά την περίπτωση που ο παθών είναι αστυνομικός και εξυβρίζεται από κουκουλοφόρο κατά την εκτέλεση της υπηρεσίας του. Ωστόσο είναι δυνατό να διευρυνθεί αυτή η ρύθμιση, και εκτός των αστυνομικών, να περιλαμβάνει τους δημόσιους λειτουργούς, όπως τους δικαστές, και παρέπεμπαν στο άρθρο 13 του Ποινικού Κώδικα σύμφωνα με το οποίο «υπάλληλος είναι εκείνος στον οποίο νόμιμα έχει ανατεθεί, έστω και προσωρινά, η άσκηση υπηρεσίας δημόσιας, δημοτικής ή κοινοτικής ή άλλου ΝΠΔΔ».

Το γεγονός αυτό έχει οδηγήσει σε αρκετές αντιδράσεις από νομικούς. Η Ολομέλεια των προέδρων των Δικηγορικών Συλλόγων, ο ΔΣ Αθήνας και ο ΔΣ Θεσσαλονίκης καταδίκασαν το νομοσχέδιο αλλά και ακαδημαϊκοί (5) εξέφρασαν τις έντονες αντιδράσεις τους. Άλλωστε υπήρξε καταχρηστική εφαρμογή του αδικήματος της περιύβρισης αρχής, κυρίως με παραπομπές δικηγόρων σε δίκες των προηγούμενων δεκαετιών για περιύβριση του δικαστηρίου στο οποίο παρίστονταν. Έτσι η εξύβριση από ένα αδίκημα εξατομικευμένης ευθύνης, γι' αυτό άλλωστε απαιτείται έγκληση του παθόντος κατά συγκεκριμένου προσώπου-«υβριστή» γίνεται αυτεπάγγελτα διωκώμενο όταν η εξύβριση στρέφεται κατά αστυνομικού ή άλλου λειτουργού/υπαλλήλου. Δηλαδή θα διώκονται με την αυτόφωρη διαδικασία διαδηλωτές ή μεμονωμένα πρόσωπα που θα θεωρηθεί ότι εξυβρίζουν έναν αστυνομικό (η προσθήκη ότι θα διώκεται αυτεπάγγελτα ο κουκουλοφόρος που εξυβρίζει οδηγεί στην απλή σκέψη του ότι χωρίς κουκούλα μπορεί κανείς να υβρίζει τα δημόσια όργανα χωρίς το φόβο της αυτεπάγγελτης δίωξης). Έτσι επαναφέρεται από το παράθυρο το καταργημένο από το 1993 έγκλημα της περιύβριση της αρχής.

Η σημερινή νομοθετική πρωτοβουλία θυμίζει το νόμο 4000/1958 περί τεντιμποϊσμού. Αυτός τιμωρούσε με αυστηρότερο τρόπο την έργω και λόγω εξύβριση νεαρών ταραχοποιών που επιδίδονταν σε βανδαλισμούς ή γιαούρτωναν ανεπιθύμητους περαστικούς (έντονο κοινωνικό φαινόμενο της εποχής). Το έντονα αρνητικό στοιχείο του ν. 4000/1958 ήταν η άμεση επέμβαση της Αστυνομίας, το κούρεμα των παραβατών και η δημόσια διαπόμπευσή τους. Ως συνέχειά του θεωρείται το 361Α ΠΚ για την έμπρακτη απρόκλητη εξύβριση, για την οποία δεν απαιτείται έγκληση του παθόντος.

ΙΙΙ. ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ «ΤΗΣ ΚΟΥΚΟΥΛΑΣ»
Ιστορικά - άρθρο 167 ΠΚ
Η κουκούλα ιστορικά είναι αρνητικά συνδυασμένη με καταστάσεις και γεγονότα που πλήττουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και συνιστούν εγκλήματα (6). Η ετυμολογία της λέξης ανάγεται στο λατινικό «cuculla». Κουκούλα φορούσε τόσο στην Αρχαία Ελλάδα (7) όσο και στο Μεσαίωνα ο δήμιος. Στη Γαλλία του 13ου αιώνα, ο δήμιος ορίζεται ως επάγγελμα. Aμειβόταν απ’ το κράτος και το επάγγελμά του ήταν κληρονομικό. Tο ίδιο συνέβαινε και στην Iσπανία, ενώ στην Aγγλία και τη Γερμανία. Κουκούλα έφεραν και τα μέλη της Κου Κλουξ Κλαν. Στην Ελλάδα κουκούλα έφεραν οι δωσίλογοι στην Κατοχή ενώ στο μεταπολεμικό κόσμο το κίνημα των Zαπατίστας του Mεξικού με ηγέτη τον Subcomandante Marcos έχει σαν χαρακτηριστικό του την κουκούλα.

Ασφαλώς η χρήση της κουκούλας γίνεται και από κρατικά όργανα, προκειμένου να ασκηθεί ψυχολογική πίεση στους αντιπάλους. Όλες οι αστυνομίες της Eυρώπης και της Aμερικής δημιουργούν «κουκουλοφόρα τμήματα» όπως: Srecial Weapons And Tactics στις ΗΠΑ, GSG -9 στη Γερμανία και GIGN στη Γαλλία. Στα καθ’ ημάς είναι γνωστή η εικόνα του συλληφθέντα Οτσαλάν με τους κουκουλοφόρους πράκτορες. Βέβαια και η ΕΛΑΣ χρησιμοποιεί ομάδες κουκουλοφόρων αστυνομικών κυρίως στις μεταφορές συλληφθέντων μελών επαναστατικών οργανώσεων, σε συλλήψεις αντιεξουσιαστών και σε επιχειρήσεις της Aντιτρομοκρατικής Yπηρεσίας (8).

Προτού τη θέσπιση των νέων μέτρων είχε προηγηθεί η τροποποίηση (9) του αρθρ. 167 ΠΚ περί αντίστασης κατά της αρχής. Τότε με αφορμή τα σοβαρά γεγονότα και τις μεγάλες διαδηλώσεις του 1976 (εναντίον του ν. 330/76, πιο γνωστός ως «αντεργατικός»), προσέθεσε ο νομοθέτης την επιβαρυντική περίπτωση (και άρα αυξημένη ποινή) της κάλυψης ή αλλοίωσης των χαρακτηριστικών αυτού που συλλαμβάνεται για αντίσταση. Ωστόσο δεν μετατράπηκε το πλημμέλημα της αντίστασης σε κακούργημα ενώ και η συγκεκριμένη επιβαρυντική περίσταση ουδέποτε βρήκε νομολογιακό έρεισμα (10). Ο Μανωλεδάκης υποστηρίζει πως η τροποποίηση του 167 ΠΚ με επιβαρυντική περίπτωση συνέβη «στο πλαίσιο της μεταφοράς στον ελληνικό ποινικό κώδικα της αντίστοιχης διάταξης του Γερμανικού Ποινικού Κώδικα όπου ήδη κρινόταν πως ο "κουκουλοφόρος" είναι πιο επικίνδυνος, πιο επιρρεπής σε ακραίες συμπεριφορές ως μη αναγνωρίσιμος» (11).

Ιδιώνυμο έγκλημα
Ως τέτοια (sui generis) νοούνται μορφές εγκληματικής συμπεριφοράς οι οποίες παρότι έχουν σχέση με το αντίστοιχο βασικό έγκλημα δεν δύνανται να θεωρηθούν απλές παραλλαγές αυτού, διότι οι ιδιάζουσες περιστάσεις, υπό τις οποίες τελούνται, επηρεάζουν τόσο πολύ την ποινική τους υπόσταση και την κοινωνικοηθική τους απαξία, ώστε να αποκτούν σημαντική ιδιαιτερότητα. όπως π.χ. η σωματική βλάβη ανηλίκων σε σχέση με την απλή σωματική βλάβη (12). Έτσι γίνεται σαφές πως τα ιδιώνυμα εγκλήματα δεν αποτελούν παραλλαγές αλλά παρεκκλίσεις των βασικών εγκλημάτων (13) και έτσι αποτελούν τύπους συγγενείς αλλά όχι εξειδικευμένους ως προς το βασικό έγκλημα. Τέλος ο όρος "ιδιώνυμο" ταυτίστηκε με τις ποινικές διώξεις των επί μεσοπολέμου των κομμουνιστών, αναρχικών κ.α. (14).

Τη θέσπιση ιδιώνυμου εγκλήματος για τους κουκουλοφόρους πρότεινε η καθηγ. Αλ. Μαραγκοπούλου (15). Η Μαραγκοπούλου προτάσσει ότι η κουκούλα χρησιμοποιείται συχνά σε συνδυασμό με βία και ότι οι «κουκουλοφόροι», μετά την εμφάνισή τους στη διαδήλωση, δημιουργούν κατά κανόνα βαριές ταραχές που καταλήγουν σε βλάβες διαφόρων βαθμών κατά αντικειμένων ή προσώπων που οδηγούν σε παραβίαση του αρθρ. 11 Συντ. Οι αξιόποινες πράξεις που τελούν (φθορά ξένης ιδιοκτησίας, εμπρησμοί, τραυματισμοί προσώπων, προσβολή ζωής) και αποτελούν συγχρόνως προσβολές διεθνώς αναγνωρισμένων Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ, ΔΣΑΠ, ΕΣΔΑ κ.α.) Έτσι για την εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων υπεύθυνοι δεν είναι μόνο οι πολίτες, αλλά και η Πολιτεία η οποία πρέπει να επέμβει με τη θέσπιση ιδιώνυμου εγκλήματος, στα πλαίσια προληπτικών της ενεργειών αφού η καταστολή συχνά είναι ανεπαρκής.

Νομικές ατέλειες
Ο νομοθέτης στηρίχθηκε στη σκέψη ότι οι ίδιες ενέργειες τέλεσης εγκλημάτων στην περίπτωση του αποκρύπτοντα το πρόσωπό του με κουκούλα θα πρέπει να τιμωρούνται αυστηρότερα, επειδή ο δράστης για την ίδια άδικη συμπεριφορά άλλων εγκλημάτων έχει αυξημένη ενοχή. Υποστηρίζεται ότι παραβιάζεται κατάφωρα η αρχή της αναλογικότητας, καθώς η επαύξηση της ποινής δικαιολογείται μόνον εφόσον έχουμε την επαύξηση της πράξης, κάτι που στην περίπτωση ενός κουκουλοφόρου δεν ισχύει (16) (την ίδια φθορά προκαλεί είτε φορά κουκούλα είτε όχι).

Από τις διατάξεις 7 παρ. 1 Συντ. και 14 παρ. 1 ΠΚ συνάγεται ότι προϋπόθεση του ποινικού κολασμού είναι η ύπαρξη «πράξης». Έτσι στο ποινικό μας σύστημα δεν στοιχειοθετείται ως έγκλημα η παρέκκλιση από το κρατούν κοινωνικό φρόνημα. Αντίθετα απαιτείται προσβολή συγκεκριμένων εννόμων αγαθών για να στοιχειοθετηθεί η ποινικά αποδοκιμαστέα πράξη (17). Η τυχόν θέσπιση του ιδιώνυμου αδικήματος της απόκρυψης του προσώπου με κουκούλα στρέφεται σαφώς κατά ομάδων πολιτών με συγκεκριμένης απόχρωσης πολιτικές θέσεις και πεποιθήσεις (18) και ως εκ τούτο κατά φρονήματος (cogitationis poenam nemo patitur).

IV. EΠΙΛΟΓΟΣ
Από τα παραπάνω εξάγεται το συμπέρασμα ότι η Πολιτεία ενόψει των γεγονότων των τελευταίων μηνών αποφάσισε να λάβει μέτρα για την πάταξη του φαινομένου των κουκουλοφόρων. Ωστόσο τα μέτρα κινούνται σε λάθος πλαίσια. Το υπάρχον νομικό καθεστώς, ένα εφαρμοστεί, είναι επαρκές για την προστασία των εννόμων αγαθών. Δε θα πρέπει για χάρη της ασαφούς «κοινωνικής ειρήνης» να καταπατηθούν θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Η στάση της πολιτείας δεν πρέπει να είναι υπέρ των κουκουλοφόρων αλλά σαφώς και επίσης δεν πρέπει να στραφεί κατά των ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών ελευθεριών.


_________________

1 για το αν συνιστούν ή όχι κοινωνική εξέγερση βλ. «κοινωνική εξέγερση ή παράλυση του κοινωνικού βίου;» http://emmanouilidismanos.blogspot.com/2008/12/blog-post.html
2 Το βασικότερο έννομο αγαθό είναι η ανθρώπινη ζωή. Δηλαδή ο δολοφόνος θα έχει καλύτερη ποινική μεταχείριση εάν φοράει κουκούλα, από έναν που πέταξε μία πέτρα. Εφημ. Μακεδονία, φύλλο της 13.03.2009
3 Αιτιολ. εκθ. κεφ. Γ’, αρθρ. 25
4 Αποφ. Οδηγός ΕΔΔΑ, Ärtze für das Leben κατά Αυστρίας, 21.06.1988, Σειρά Α΄, αρ. 139, παρ. 32. Το αρθρ. 5 ΕΣΔΑ αποτελεί άλλωστε τη γενική διάταξη προστασίας της προσωπικής ελευθερίας και ασφάλειας.
5 Μανωλεδάκης: «Χρειάζεται πολύ προσοχή. Πρέπει να καταστεί σαφές στον υπουργό Δικαιοσύνης ότι ο νομικός κόσμος είναι αντίθετος», Αργυρόπουλος: «αντίθεσή του στη θεσμοθέτηση χρήσης της κουκούλας και στην αυτεπάγγελτη δίωξη για περιύβριση αρχής». Κατσαντώνης: «το μέτρο για τις κουκούλες αρχικά θα οδηγήσει σε δεινά αποτελέσματα και θα καταλήξει σε αδυναμία εφαρμογής». Ωστόσο υπέρ έχουν ταχθεί πέραν της Μαραγκοπούλου και η Ψαρούδα-Μπενάκη που επικαλείται το παράδειγμα της Γερμανίας
6 Γρ. Xαλιακόπουλος, «Η κουκούλα έχει τη δική της ιστορία», εφημ. το Έθνος. 23.04.2009
7 και ο όρος «δήμιος» προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό «δήμιος δούλος» που σημαίνει «δημόσιος δούλος
8 ο.π. υποσημ. 6
9 ν. 410/1976
10 http://www.a-po-drasi.gr/?p=485
11 Τάκης Καμπύλης, «Ιστορία της κουκούλας και μερικά δημοκρατικά αδιέξοδα», Καθημερινή, 14.12.2008
12 Ι.Γεωργάκης, «Ποινικό Δίκαιο Διδασκαλία», εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1991
13 Ι. Μανωλεδάκης «Γενικό Μέρος Ποινικού Δικαίου», εκδ. Σάκκουλα, Θεσ/νίκη, 1999, ενοτ. 445
14 Ν.4229/1929 «περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών»
15 Εφημ. Καθημερινή, φύλλο της 15.02.2009
16 Κ. Κοσμάτος, ο.π. υποσημ. 2
17 Το ελληνικό ποινικό μοντέλο είναι δίκαιο της πράξης και όχι φρονηματικό
18 Χρ. Γραμματίδης, εφημ. Καθημερινή, φύλλο της 16.02.2009