1.1 Ο ενιαίος χώρος ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης περιλαμβάνει
ουσιαστικά τις πιο κάτω έννοιες οι οποίες κατοχυρώνονται στη Συνθήκη του Άμστερνταμ:
α) την ασφάλεια, τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική της διάσταση (τρομοκρατία, εγκληματικότητα, λαθρεμπόριο ναρκωτικών, εμπορία ανθρώπων, λαθρομετανάστευση)
β) τη δικαιοσύνη τόσο στον κλάδο του αστικού όσο και στον κλάδο του ποινικού δικαίου
γ) και την ελευθερία η οποία υλοποιείται με συγκεκριμένα μέτρα όπως αυτά που αφορούν την ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων ή το άσυλο. Η ελευθερία αποτελεί επίσης θεμελιώδη αρχή η οποία διέπει όλες τις δραστηριότητες του τομέα, μέσω των δικαιωμάτων του Ανθρώπου τα οποία στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων.
1.2 Τα θέματα που καλύπτει ο τομέας Δ.Ε.Υ. υπάγονται σήμερα σε δύο διαδικασίες:
α) στον κοινοτικό τομέα (Τίτλος IV της Συνθήκης περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, άρθρα 61 έως 69)
β) στον τομέα Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων (ο επονομαζόμενος IIIος πυλώνας, ο οποίος περιέχεται στη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, ΣΕΕ (Τίτλος VI της ΣΕΕ, άρθρα 29 έως 45) που αφορά την αστυνομική και δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις (A.Δ.Σ.Π.Υ) υπό την επιφύλαξη ότι η εν λόγω συνεργασία δεν εμπίπτει ήδη στις αρμοδιότητες της Κοινότητας.
2. Η ευρωπαϊκή πορεία του χώρου ελευθερία – ασφάλεια – δικαιοσύνη.
2.1 Στόχος της Ένωσης, όπως ορίζει το Άρθρο 2 της Συνθήκης για την ΕΕ, είναι να διατηρήσει και να αναπτύξει την ΕΕ ως χώρο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, μέσα στον οποίο εξασφαλίζεται η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων σε συνδυασμό µε κατάλληλα μέτρα όσον αφορά τους ελέγχους στα εξωτερικά σύνορα, το άσυλο, τη μετανάστευση, την πρόληψη και καταστολή της εγκληµατικότητας.
2.2 Πράγματι οι Συνθήκες του Μάαστριχτ, του Άμστερνταμ και της Νίκαιας όρισαν σταδιακά ένα κοινό νομικό πλαίσιο για τη δικαιοσύνη και τις εσωτερικές υποθέσεις (το οποίο η απορριφθείσα Συνθήκη για τη θέσπιση Συντάγματος της Ευρώπης επιχειρούσε να παγιώσει, πράγμα το οποίο επαναλαμβάνει η Μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισαβόνας)
2.3 Στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Τάμπερε (Φινλανδία) του Οκτωβρίου 1999, συμφωνήθηκαν οι πολιτικοί προσανατολισμοί και οι προτεραιότητες μιας κοινής πολιτικής για την ανάπτυξη αυτού του χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης, εγκαινιάζοντας ένα γενικό πρόγραμμα διάρκειας 5 ετών.
2.4 Στη Νίκαια, τα Κ-Μ αποφάσισαν ότι στη διευρυμένη Ένωση η αποτελεσματικότητα της λήψης των αποφάσεων θα προσδιορισθεί από την πρόβλεψη της ειδικής πλειοψηφίας και στον τομέα των θεωρήσεων εισόδου, ασύλου, μετανάστευσης και της ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων,
2.5 Οι τρομοκρατικές ενέργειες της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στις ΗΠΑ, επιτάχυναν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στο πλαίσιο της Ένωσης στον τομέα της Δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων. Τα Κ-Μ ενέκριναν σχέδιο δράσης για την ενίσχυση της αστυνομικής και δικαστικής συνεργασίας σε θέματα καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Θα εγκριθεί αργότερα σχετικά μια σημαντική απόφαση-πλαίσιο της 13ης Ιουνίου 2002 ενώ μετά από τις επιθέσεις στη Μαδρίτη το Μάρτιο 2004, μια νέα δήλωση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου θα προβλέψει τη ρήτρα αλληλεγγύης μεταξύ των Κ-Μ.
2.6 Στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Σεβίλλης (21-22 Ιουνίου 2002) εκφράστηκε ικανοποίηση ως προς τα αποτελέσματα που επετεύχθησαν στο πλαίσιο του συνολικού σχεδίου δράσης για την καταπολέμηση της παράνομης μετανάστευσης,
Η γενικότερη διαδικασία προς τη δημιουργία ενός Χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης προωθήθηκε και ενισχύθηκε περαιτέρω μέσω των συμπερασμάτων που υιοθετήθηκαν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Θεσσαλονίκης
2.7 Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της 4ης Νοεμβρίου 2004 ενέκρινε το νέο «Πρόγραμμα της Χάγης», προσδιορίζοντας τους στρατηγικούς άξονες της Ένωσης για την ενίσχυση του χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης για το διάστημα 2005-2010.
3. Νομικά πλαίσια
3.1 Ο τίτλος VI της Συνθήκης ΕΕ (Μάαστριχτ) προβλέπει τρία νομικά μέσα: την κοινή θέση, την κοινή δράση και τη σύμβαση. Περιορισμένος ήταν σε αυτή τη φάση μεν ο ρόλος των κοινοτικών οργάνων, περιορισμένος ήταν δε και ο έλεγχος που ασκεί το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών κοινοτήτων, αφού είναι αρμόδιο μόνο για την ερμηνεία των συμβάσεων και τη ρύθμιση των διαφορών μεταξύ των κρατών μελών, εφόσον αυτό προβλέπεται ρητά από ρήτρα του κειμένου
3.2 Με τη Συνθήκη του Άμστερνταμ θα θεσπισθεί ένας νέος τίτλος IV της συνθήκης ΕΚ. Οι τομείς αυτοί συνεπώς μεταφέρονται από τον τίτλο VI της Συνθήκης ΕΕ και «κοινοτικοποιούνται» υπαγόμενοι πλέον στον πρώτο πυλώνα με τα κοινοτικά νομικά μέσα (οδηγία, κανονισμός, απόφαση, σύσταση και γνώμη). Στον αναδιαρθρωμένο πλέον τρίτο πυλώνα θα παραμείνουν η αστυνομική και δικαστική συνεργασία σε ποινικές υποθέσεις ενώ θα προστεθούν η πρόληψη και η καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας,
3ος Πυλώνας:
Αστυνομική και δικαστική συνεργασία σε ποινικά θέματα (Α.Δ.Σ.Π.Υ)
Δικαστική συνεργασία σε ποινικά θέματα • Αστυνομική συνεργασία • Καταπολέμηση του ρατσισμού και της ξενοφοβίας • Καταπολέμηση του εμπορίου όπλων και ναρκωτικών • Καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος • Καταπολέμηση της τρομοκρατίας • Εγκλήματα εις βάρος παιδιών και δουλεμπόριο.
3.3 Με Πρωτόκολλο ενσωματώθηκε στη Συνθήκη του Άμστερνταμ το «κεκτημένο Σένγκεν» -το οποίο αποτελείται από τη Συμφωνία Σένγκεν και τη Σύμβαση εφαρμογής της, τους κανόνες που θεσπίστηκαν βάσει των κειμένων αυτών και τις συναφείς συμφωνίες. Η συνεργασία αυτή θα διεξάγεται πλέον ΕΝΤΟΣ του θεσμικού και νομικού πλαισίου της ΣΕ.
ΒΑΣΙΚΟΙ ΤΟΜΕΙΣ ΤΟΥ ΚΕΚΤΗΜΕΝΟΥ SCHENGEN
- Κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα
- Ελεύθερη κυκλοφορία υπηκόων τρίτων χωρών εντός της ζώνης Schengen
- Έλεγχοι στα εξωτερικά σύνορα
- Πολιτική θεωρήσεων
- Αστυνομική/ δικαστική συνεργασία
- Μέτρα κατά του λαθρεμπορίου ναρκωτικών/ όπλων και πυρομαχικών - Συνεργασία κατά του οργανωμένου εγκλήματος
- Οργάνωση και λειτουργία του Συστήματος Πληροφοριών Schengen (SIS)
Σημειωτέον ότι, ο κύριος τομέας του κεκτημένου είναι η κατάργηση των ελέγχων στα εσωτερικά σύνορα καθόσον οι υπόλοιποι τομείς αποτελούν τα επονομαζόμενα "αντισταθμιστικά-(συμπληρωματικά) μέτρα" που εκπληρώνουν το στόχο του πρώτου.
4. Ο ρόλος του δικαστηρίου Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων
4.1 Γενικά
Το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (γνωστό και ως Ευρωπαϊκό Δικαστήριο) είναι το ανώτατο δικαιοδοτικό όργανο (όργανο της δικαστικής εξουσίας) στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αρμοδιότητά του είναι να ελέγχει την εφαρμογή του Ευρωπαϊκού Δικαίου από τα όργανα της Ένωσης και από τα κράτη-μέλη. Έχει καθαρά δικαστικές αρμοδιότητες και εξουσίες. Ρόλος του Δικαστηρίου είναι να παρέχει τις αναγκαίες δικαστικές εγγυήσεις που θα εξασφαλίζουν την τήρηση του Δικαίου κατά την ερμηνεία και την εφαρμογή των Συνθηκών και σε όλους τους τομείς δραστηριότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
4.2 Νομικό πλαίσιο ΔΕΚ
4.2.1 Όσον αφορά στο Δικαστήριο, το άρθρο 35 της Συνθήκης ΕΕ (ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ) του απονέμει αρμοδιότητες ερμηνείας και ελέγχου του κύρους και της ερμηνείας των αποφάσεων-πλαίσιο μέσω προδικαστικών αποφάσεων, ελέγχου νομιμότητας και επίλυσης διαφορών.
4.2.2 Εντούτοις τα κενά που υπάρχουν είναι σημαντικά και δυσχεραίνουν του έργο του Δ.Ε.Κ. αλλά και τους σκοπούς της Ένωσης. Αυτά τα κενά προσπάθησε να καλύψει το Ευρωσύνταγμα. Σχετικά με τις αρμοδιότητες του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου στον τομέα της δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων, η Συνταγματική Συνθήκη εξάλειφε τους περιορισμούς και τις παρεκκλίσεις των άρθρων 68 της Συνθήκης ΕΚ και 35 της Συνθήκης ΕΕ, επιτρέποντάς του να αποφαίνεται σχετικά με τις παραβιάσεις των Κ-Μ στο συγκεκριμένο τομέα, πράγμα το οποίο ισχύει και στη μεταρρυθμιστική συνθήκη.
4.3 Καινοτομίες Δ.Ε.Κ.
4.3.1 Οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες στηρίζονται στο δίκαιο το ίδιο και η Ευρωπαϊκή Ένωση, που θεμελιώνεται σ’ αυτές. Η ίδια η ύπαρξη της προϋποθέτει ότι τα κράτη μέλη, τα κοινοτικά όργανα και οι ιδιώτες αναγνωρίζουν τον υποχρεωτικό χαρακτήρα των κανόνων της. Ο ερμηνευτής και υπηρέτης του κοινοτικού δικαίου με φειδώ μεν, επιβάλλει δε κυρώσεις σε Κ-Μ αν η παράβαση του κοινοτικού δικαίου από αυτά είναι σοβαρή, έχει διάρκεια και θίγονται δημόσια ή ιδιωτικά συμφέροντα (βλ. Κουρουπητό, Koebler). Το ύψος των χρηματικών ποινών που επιβάλλει το Δ.Ε.Κ. καθορίζονται από αυτό το ίδιο και είναι πρόσφορο για τις περιστάσεις, ανάλογο της παράβασης του κοινοτ. Δικαίου και της ικανότητας πληρωμής του Κ-Μ.
4.3.2 Επίσης το Δ.Ε.Κ. πρωτοπορεί σε ζητήματα ασφάλειας δικαίου καθώς ενδεικτικά νομολόγησε υπέρ της αποζημίωσης των ιδιωτών, με αφορμή παράβαση του κοινοτικού δικαίου από κρατικά όργανα (βλ. Frankovic) καθώς στα τελευταία συμπεριέλαβε KAI τις δικαστικές αρχές των Κ-Μ. (C-453/00). Επιπλέον το Δ.Ε.Κ. πρωτοστατεί στη μάχη για την προστασία του περιβάλλοντος (ακολουθώντας την γενικότερη πολιτική της Ένωσης στο ζήτημα αυτό). Έτσι στην απόφαση με αρ. C-176/03 δέχεται ότι η προστασία του περιβάλλοντος συνιστά έναν βασικό στόχο της Κοινότητας και ότι όταν αυτή προέχει (βάση των αρχών τηας αναγκαιότητας και αποτελεσματικότητας) ο κοινοτικός νομοθέτης λαμβάνει μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος, ποινικής υφής. Τα παραπάνω ισχύουν όταν οι ποινικές εθνικές κυρώσεις συνιστούν απαραίτητο μέτρο – αποτελεσματικό, αναλογικό, αποτρεπτικό- για την προστασία του περιβάλλοντος και έτσι νομιμοποιείται η κοινοτική δράση.
4.4 Συνεισφορά στην κοινοτικοποίηση
4.4.1 Αν το κοινοτικό δίκαιο κατάφερε να ριζώσει τόσο βαθιά στη νομική πραγματικότητα των κρατών μελών, αυτό το οφείλει στο ότι οι πολίτες, οι διοικήσεις και τα δικαστήρια όλων των κρατών μελών το αντιλαμβάνονται, το ερμηνεύουν και το εφαρμόζουν ως ένα ομοιόμορφο σύνολο κανόνων, τους οποίους οι ιδιώτες μπορούν να επικαλούνται ενώπιον των δικαστηρίων της χώρας τους. Χάρη στις αποφάσεις του Δικαστηρίου, το κοινοτικό δίκαιο έχει γίνει πραγματικότητα για τους πολίτες της Ευρώπης, με σημαντικό συχνά αντίκτυπο στο συνταγματικό και το οικονομικό επίπεδο.
4.4.2 Ας συνυπολογιστεί ότι κατά αυτόν τον τρόπο το Δ.Ε.Κ λειτούργησε σαν ΠΡΟΠΟΜΠΟΣ του συνόλου της Ένωσης σε ζητήματα κοινοτικοποίησης. Πολύ συχνά το Δ.Ε.Κ. καταφεύγει στο άρθρο 308 Σ.Ε.Κ. (θεωρία σιωπηρών εξουσιών) για να δικαιολογήσει ενέργειες των οργάνων της Κοινότητας (βλ. Τα-306/01 ,Τ315/01). Επιπλέον το Δικαστήριο των Κοινοτήτων προβάλλει και τονίζει τη σημασία της αρχής της ευελιξίας (στενότερη συνεργασία) ώστε να επέλθει η ενοποίηση και η ολοκλήρωση (βλ. ενδεικτικά αποφ. C-137/05). Η τάση πρόωρης κοινοτικοποίησης οδήγησε στο Δ.Ε.Κ. σε αποφάσεις που στερούνταν νομικού ερείσματος. Έτσι λ.χ. στην απόφαση Pupino (C-105/03) το Δ.Ε.Κ. επέκτεινε, έμμεσα-παρά το αρθρ. 34 παρ. 2β ΣΕΕ, (ως βάση ερμηνείας του υπό την εκεί κρίση ζητήματος) το άμεσο αποτέλεσμα της οδηγίας στην απόφαση πλαίσιο (παραλληλίζοντας τα δύο «νομοπαραγωγικά» εργαλεία)
4.4.3 Με τολμηρές και ρηξικέλευθες έδινε τον τόνο για έναν ταχύτερο βηματισμό. Η συνθήκη της Λισαβόνας επιβράβευσε αυτή την προσπάθεια καθώς από το 2009 Ένωση αποκτά νομική προσωπικότητα με την συγχώνευση των τριών πυλώνων. Ο τομέας Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης κοινοτικοποιείται ενώ η συναπόφαση και η ειδική πλειοψηφία επεκτείνεται, συνοδευόμενη από «emergency brakes» που επιτρέπει στα κράτη/μέλη να αναφέρονται στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο όταν διακυβεύονται ζωτικής σημασίας συμφέροντα. Σε αυτές τις περιπτώσεις προχωράμε σε Ενισχυμένη Συνεργασία. Επίσης Η Χάρτα των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων είναι δεσμευτική (εκτός από την Πολωνία και το ΗΒ) παρόλο που δεν περιλαμβάνεται στις Συνθήκες.
*********************************
