Η ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΑΝΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ο πλούτος της ελληνικής μουσικής παράδοσης είναι, αν και ανεξάντλητος, εν πολλοίς ελλειπώς γνωστός και μη προσιτός στην πλειονότητα των συμπολιτών μας, ειδικά των νεότερων. Τα αίτια είναι λίγο πολύ γνωστά αλλά δυσχερώς βελτιώσιμα. Αυτά συνίστανται στην ανορθολογικά παρεχόμενη από το κράτος παιδεία, στα πρότυπα που ατέχνως προβάλλουν τα ΜΜΕ, στην έλλειψη χρόνου, λόγω των αναγκών της σύγχρονης ζωής αλλά και στο χάσμα γενεών που αναπόφευκτα έχει τον αντίκτυπό της στο λάθος συλλογισμό ότι η παράδοση είναι για τους γηραιότερους, και άρα δεν είναι του συρμού.

Ευτύχημα αποτελεί βεβαίως ότι αυτές οι αντιλήψεις πλέον δε θα τολμούσε κανείς να τις χαρακτηρίσει ως καθεστυκίες. Αλλάζουν τα πράγματα προς το καλύτερο. Άξιες συγχαρητηρίων είναι οι προσπάθειες που γίνονται για την ελλαδογνωσία (ας μου επιτραπεί ο όρος), δηλαδή την κατανόηση του ελληνικού πολιτισμού, την γνώση της παράδοσης, τον επαναπροσανατολισμό στις αρχές του ανθρωπισμού και του πολιτισμού, την επιστροφή (ας θυμηθούμε το Μαρκόπουλο) στις ρίζες.

Μια μικρή προσπάθεια παράθεσης και περιγραφής αποτελεί και το παρόν άρθρο με σκοπό την όσο το δυνατόν πιο περιεκτική καταγραφή των χαρακτηριστικών της παραδοσιακής μουσικής της Ελλάδας.

Θράκη: Η μουσική της περιοχής διακρίνεται για τους έντονους ρυθμούς, τις όμορφες μελωδίες της Ανατολής, σε μια γλυκιά μείξη με βαλκάνιους ήχους. Χαρακτηριστικοί ρυθμοί ο ζωναράδικος ή η μπαϊτούσκα ή το «αραδιαστείτε στο χορό» (τρεμουλιαστή κίνηση ολοκλήρου του σώματος. Αρχική θέση είναι η προσοχή και μουσικό μέτρο τα 2/4). Επηρεασμένες σαφώς οι μελωδικές γραμμές από τις εκατέρωθεν των συνόρων επιρροές. Ανατολίτικο άρωμα στην Ανατολική, έντονο και πομπώδες ύφος μέσω των χάλκινων ελέω Βουλγαρίας στη Βόρεια, επιρροές από τον νοτιελαδίτικο χώρο στη Δυτική Θράκη. η Ανατολική Θράκη χρησιμοποιεί κανονάκι, ούτι, λύρα πολίτικη και κρουστά. Το βυζαντινό μέλος φυσικά πανταχού παρόν. Άλλωστε και τα όργανα στηρίζονται κατά βάση στα βυζαντινά. Η Βόρεια Θράκη χρησιμοποιεί: λύρα θρακιώτικη, γκάιντα, φλογέρα, καβάλ και η Δυτική: κλαρίνο, ούτι και γενικά ένα κράμα από τα όργανα της Ανατολικής και της Βόρεια. Θα πρέπει να τονιστεί και να επιδοκιμαστούν οι μουσικές ανταλλαγές με τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς, ακόμα και στις μέρες μας.

Μακεδονία: Δικαίως χαρακτηρίζεται το χωνευτίρι των Βαλκανίων. Λαμπερός ήχος, χαρούμενες μελωδίες, έντονα ηχοχρώματα συνθέτουν το μουσικό ύφος των τραγουδιών. Λογικό παρόλα αυτά, και λόγω της μεγάλης γεωγραφικής έκτασης να παρουσιάζονται κατά τόπους ορισμένες διαφοροποιήσεις, θεμιτές και αναζητητέες (λ.χ. η Χαλκιδική έχει επιρροές από τα νησιώτικα ακούσματα, οι ορεινές περιοχές των δυτικών ομοιάζουν με την Ηπερώτικη μουσική. Στα βόρεια τα κοινά σημεία με την (ευρεία έννοια) βαλκανική μουσική πλείστα όσα. Η Θεσσαλονίκη και τα άλλα αστικά κέντρα ήταν πιο επιρρεπή σε δυτικού τύπου ακούσματα. Οι χοροί κοινοί με αυτούς της υπόλοιπης Ελλάδας. Χρήζει ειδικής αναφοράς ο «Μακεδονικός Χορός»: Ο παραδοσιακός "Μακεδονικός Χορός", είναι ένα από τα ελληνικά παραδοσιακά άσματα που η ρίζα τους ξεκινάει από τους Ακρίτες υπερασπιστές του Βυζαντίου. Ο στίχος του είναι γραμμένος σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, η μουσική του στηρίζεται στη Δωρική κλίμακα των Αρχαίων Ελληνικών τρόπων όπου και είναι γραμμένο, ο δε ρυθμός του είναι 2 τετάρτων και χορεύεται σε ρυθμό χασάπικο. Επίσης συναντώται χοροί όπως: συρτός, γερακίνα,, αντικριστός κ.α. Άλλα χαρακτηριστικά της μουσικής της Μακεδονίας, υπό μορφή εθίμων πλέον, τα «Ραγκούτσια», κάλαντα στις αρχές του χρόνου, οι Μπούλες της Νάουσας (ζουρνάς-νταούλι) κ.α.

Ήπειρος: Το ροκ της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Η χρήση πεντατονικών κλιμάκων (και δη ανημίτονων) είναι χαρακτηριστική (οι ίδιες κλίμακες που από την αρχαιοελληνική, πέρασαν στην Τζαζ και Ροκ μουσική). Επιπλέον στις ηπειρώτικες μελωδίες συναντάμε τμήματα μουσικών τρόπων κατά το αρχαιοελληνικό σύστημα των τετραχόρδων και πενταχόρδων. Τα ακούσματα περήφανα και ίσως «βαριά» με την έννοια των αργών ρυθμών. Σημαίνοντα ρόλο παίζει το κλαρίνο, το οποίο μαγεύει κυρίως με τους αυτοσχεδιασμούς του ή τον κύριο ρόλο εντός της ορχήστρας. Πρόγονός του και αυτή χαρακτηριστική της ηπειρώτικες μουσικής η φλογέρα. Επίσης χρησιμοποιούνται βιολί, ντέφι, Λαούτο. Χαρακτηριστικοί χοροί ο Ρόβας, ο Μενούσης Στην Ήπειρο, η μουσική μοιάζει σα να συνοδεύει το τοπίο. Στα βουνά της Πίνδου όλοι οι ρυθμοί (από 2/4 έως 9/8) έχουν σαν κύριο χαρακτηριστικό το αργό tempo. Από τα χορευτικά έως τα τραγούδια της τάβλας ο ρυθμός είναι σχεδόν ράθυμος. Ενδιαφέροντες επίσης οι αυτοσχεδιασμοί των τραγουδιστών, όπου το βυζαντινό στοιχείο δένει αρμονικά με τον καημό ενός μοιρολογιού. Τέλος σε αντίθεση με τα υπόλοιπα είδη παραδοσιακής μουσικής στην πατρίδα μας, τα ηπειρώτικα διακρίνονται και για τα πολυφωνικά τους χαρακτηριστικά.

Θεσσαλία: Η Θεσσαλία αποτελείται από ένα "μωσαίκό" ανθρώπων και φυλών, που διατηρούν και συνεχίζουν μέχρι σήμερα τις παραδόσεις, τη μουσική και τους χορούς της. Στα βουνά της συναντάμε Βλάχους, Σαρακατσάνους και Χασιώτες, στον κάμπο της τους Καραγκούνηδες και στις παραθαλάσσιες περιοχές της κατοίκους με συνήθειες νησιωτών. Κάθε μια από αυτές τις ομάδες προσδίνουν στη Θεσσαλία το χαρακτηριστικό χρώμα της μουσικής τους και την ιδιαιτερότητα του ύφους τους. Κυριαρχούν τα αργά καθιστικό τραγούδια και τα κλέφτικα που περιγράφουν κατορθώματα των αγωνιστών του '21. Οι χοροί τους είναι λεβέντικα τσάμικα, συρτά καλαματιανά, συρτά στα δύο και στα τρία. Κατά κύριο λόγο ο ρυθμός είναι αργός. Ιδιαίτερα γνωστοί η Καραγκούνα, ο Πηλιορείτικος (σε αντίθεση με τον «κανόνα» είναι γρήγορος ρυθμός) και η Σβαρνιάρα. Το ύφος και το στήσιμο των χορευτών φανερώνει ένα μυσταγωγικό και ιεροτελεστικό χαρακτήρα που έχει τις ρίζες του από πολύ παλιά. Το κλαρίνο, το βιολί, το λαούτο, το ντέφι και καμιά φορά το σαντούρι αποτελεί τη βασική κομπανία της Θεσσαλίας. Επίσης η τζαμάρα (ένα είδος φλογέρας με μπάσους τόνους) ήταν παλιότερα ο αχώριστος σύντροφος των τσομπάνηδων.

Ρούμελη-Πελοπόννησος: Τα κοινά σημεία μεταξύ των δύο γεωγραφικών διαμερισμάτων (το ορεινό του χαρακτήρα, η κοινή ιστορική τους πορεία κατά την τουρκοκρατία, την επανάσταση και την ίδρυση του ελληνικού κράτος) επιτρέπουν την κοινή ταξινόμηση των μουσικών γνωρισμάτων. Στη νότια Ελλάδα το μουσικό χρώμα της παραδοσιακής μουσικής ποικίλει. Από αργά και βαριά τραγούδια (βλ. μοιρολόγια Το κλαρίνο αποτελεί μόνιμο μέλος των μουσικών συνόλων. Επιπρόσθετα απαντώνται το λαούτο, το βιολί, το σαντούρι (στα παράλια). Οι χοροί είναι ο συρτός, ο καλαματιανός αλλά και ο τσάμικος. Στην γεωγραφική αυτή ενότητα δημιουργήθηκε και άνθησε, κατά κύριο λόγο (άλλοι τόποι στους οποίους ακούγονταν τα κλέφτικα η Θεσσαλία, η Ήπειρος, η Δυτ. Μακεδονία) το τραγούδι των κλεφτών. και μιας ορισμένης περιοχής, της ηπειρωτικής Ελλάδας. Τα κλέφτικα τραγούδια δημιούργησαν ένα καινούργιο είδος δημοτικής ποίησης, που ήταν και το τελευταίο της προφορικής μας παράδοσης και λογοτεχνίας. Τα κλέφτικα τραγούδια αναφέρονται όχι τόσο στους κλέφτες όσο στους αρματολούς. Τα κλέφτικα τραγούδια είναι πολύ απλά στην τεχνική τους δομή. Τα διάφορα μοτίβα που χρησιμοποιούνται για την αρχή είναι περιορισμένα. Τα θέματα που συναντούμε σ' αυτού του είδους τα τραγούδια είναι ή η νικηφόρα μάχη ή ο ένδοξος θάνατος. Οι ήρωες που εξυμνούνται δεν έχουν υπερφυσικές ικανότητες. Είναι απλοί θνητοί με συνηθισμένα σπαθιά και ντουφέκια. Το κύριο χαρακτηριστικό των κλέφτικων τραγουδιών είναι η στάση των ανθρώπων που εξυμνούνται απέναντι στη ζωή. Οι ήρωές του δεν φοβούνται το θάνατο, μάλιστα τον προτιμούν από μια σκλαβωμένη και ατιμωτική ζωή. Η ελευθερία και η ελεύθερη ψυχή παρουσιάζεται ως το κυριότερο αγαθό. Γι' αυτήν αγωνίζονται, αρνούμενοι να τους εξουσιάζουν άλλοι.

Νησιώτικα: Το δροσερό και ανάλαφρο ύφος πολλών νησιώτικων τραγουδιών οφείλεται στην άμεση επαφή του ανθρώπου με το υγρό στοιχείο. Ο ήλιος και η θάλασσα, οι άνεμοι και το άγρια όμορφο τοπίο έχουν διαμορφώσει και προσδώσει αυτό το χαρούμενο ύφος σε πολλά νησιώτικα παραδοσιακά τραγούδια. Στα νησιά τα όργανα που χρησιμοποιούνται συχνά είναι το τουμπί και η λύρα (αργότερα το λαούτο και το βιολί). Συχνά επίσης συναντιέται το σαντούρι και το κανονάκι. Οι ρυθμοί είναι κυρίως δίσημοι (2/4) (αντίθετα στην ηπειρωτική χώρα συχνός τα 7/8). Επιπρόσθετα στη μελωδική τους κίνηση συναντάμε συχνά διαστήματα ημιτονίου (ακριβώς αντίθετα με το ηπειρώτικο και τις ανημίτονες –όχι διαστήματα ημιτονίου μεταξύ των φθόγγων- κλίμακες). Η νησιωτική μουσική απαντάται σε όλο το Αιγαίο (και τα παράλιά του), την Κύπρο, όπως επίσης και στην αντίπερα όχθη, τα μικρασιατικά παράλια. Τέλος ειδική κατηγορία αυτής της ενότητας αποτελούν τα Επτανησιακά τραγούδια. Στο Ιόνιο είναι σαφής η επιρροή από την Ευρώπη και δη την Ιταλία. Αυτό είναι και για ορισμένους κρίσιμο στοιχείο ώστε να υποστηριχτεί ότι τα Επτάνησα ακολούθησαν τη δική τους αυτόνομη καλλιτεχνική πορεία. Έτσι οι ιταλικές λέξεις είναι πλείστες όσες τα δε ηχοχρώματα, οι ρυθμοί, και τα θέματα θυμίζουν την άλλη πλευρά της Αδριατικής. Άλλωστε και τα όργανα που χρησιμοποιούνται είναι χαρακτηριστικά ιταλικά (λ.χ. μαντολίνα, κιθάρες).

Κρητικά: Το περήφανο νησί του Νότιου Αιγαίου. Η εναλλαγή των ορεινών όγκων με τα πεδινά παράλια. Με τις βυζαντινές βάσεις αλλά και τις ενετικές, όπως αργότερα τις τουρκικές επιρροές, έχει δημιουργηθεί μια ισχυρή μουσική παράδοση για όλο το νησί. Βέβαια το έντονο φυσικό ανάγλυφο της γης, που δυσκολεύει την επικοινωνία των κατά τόπους πληθυσμών, έχει δώσει στην κάθε περιοχή την δική της μουσική κληρονομιά. Ακόμα κι αν όλη η ηχητική κληρονομιά στηρίζεται σε κοινές βάσεις, οι τοπικές ιδιομορφίες είναι χαρακτηριστικές. Χαρακτηριστικά όργανα η λύρα: Αρχικά έκανε την εμφάνισή της σαν λύρα η αχλαδόσχημη και αυτή σε δύο τύπους: Το λυράκι με οξύ ήχο και η βροντόλυρα με έντονο μπάσο ήχο. Πολύ σημαντική είναι και η ύπαρξη πάνω στο δοξάρι της, των γερακοκούδουνων (κουδουνάκια που κρέμαγαν στα κυνηγετικά γεράκια στο Βυζάντιο). Οι λυράρηδες της εποχής χάρις σ αυτά κρατούσαν τον ρυθμό αφού δεν είχε εμφανιστεί ακόμα κάποιο όργανο σαν συνοδευτικό της λύρας με αυτό το ρόλο. Η επιρροή του βιολιού έδωσε αρκετά αργότερα (γύρω στο 1920) ένα άλλο είδος λύρας την βιολόλυρα, που χρησιμοποιήθηκε περισσότερο στην Δυτική και Ανατολική Κρήτη μέχρι την δεκαετία του 40. Η σημερινή λύρα είναι ένας ενδιάμεσος τύπος μεταξύ λυρακιού και βροντόλυρας. Πρωτοκατασκευάστηκε την δεκαετία του 40 από ένα παλιό λυράρη και οργανοποιό το Μανώλη Σταγάκη και επικράτησε στα μουσικά πράγματα του τόπου μετά το 1950. Συναντά επίσης κανείς ως κύριο συνοδευτικό όργανο το λαούτο. Σημαντικοί χοροί: Καστρινός (Ηρακλειώτικος ή Μαλεβυζιώτικος), ο Πεντοζάλης, Σούστα. Ειδικής μνείας χρήζουν τα ριζίτικα τραγούδια: Είναι μη χορευτικά τραγούδια των ορεινών περιοχών της δυτικής Κρήτης. Γεννήθηκαν και λειτούργησαν στα ορεινά του νομού Χανίων, αλλά τουλάχιστον από τις αρχές του 20ου αιώνα ή μάλλον ήδη από τον 19ο έχουν εισαχθεί και στις ρεθεμνιώτικες επαρχίες, όπου και γεννήθηκαν κάποια απ’ αυτά. Ο όρος "ριζίτικα" δεν χρησιμοποιούνταν από τους ίδιους τους τραγουδιστές τους, αλλά επινοήθηκε από ερευνητές, επειδή επρόκειτο για τραγούδια της ρίζας, δηλ. των πλαγιών των βουνών και κυρίως των Λευκών Ορέων (Μαδάρες). Η θεματολογία των ριζίτικων ποικίλλει. Έχουμε τραγούδια αναφερόμενα σε ιστορικά γεγονότα, τραγούδια του Χάρου και του θανάτου, τση τάβλας (με "παινέματα τση τάβλας και του νοικοκύρη") και τση παρέας, ηρωικά, ερωτικά και αναφερόμενα σε διάφορες καθημερινές περιστάσεις, στις συνθήκες διαβίωσης των βοσκών κ.λπ. Κλείνοντας θα πρέπει να γίνει και μια νύξη για τις περίφημες μαντινάδες: αυτοσχέδια ποιήματα, μικρής μορφής τα οποία «σκαρώνονται» και στη στιγμή, με αναφορές στο σύνολο των στιγμών του βίου του ανθρώπου.

Ποντιακά: Τα τραγούδια του Ακριτικού Πόντου, ίσως τα πιο ευρέως διατηρημένα και αναπαιγμένα από όλα τα νέα μουσικά στοιχεία που οι Πρόσφυγες το 1922 έφεραν στην Ελλάδα. Μπόλιασαν, αναμείχθηκαν, ανανέωσαν την ελληνική Μουσική. Η ποντιακή μουσική, διακρίνεται για τις μικρές σε μουσική έκταση μελωδίες της, τη χρήση του διαστήματος της 4^ης (όπου είναι χορδισμένη και η λύρα). Κυρίαρχο όργανο η ποντιακή λύρα. Τη συνοδεύει το νταούλι (ένα είδος Γκραν Κάσα) ή το «αγγείο»= η πίπιζα. Θα παρατηρήσει ο ακροατής και την ύπαρξη ζουρνά. Οι ρυθμοί είναι συνήθως στα 5/8, τα 7/8 αλλά θα συναντήσουμε και τα 2/4, 4/4 κοκ. Οι χοροί, αρκετοί, με χαρακτηριστικότερους: τικ, κότσαρι, τριγώνα, ομάλ, και ο Πυρρίχιος, που έλκει την καταγωγή του από τον Αρχαίο Ελληνικό Κόσμο. Τα ποντιακά δημώδη άσματα είναι γραμμένα στο τοπικό ιδίωμα, τα Ποντιακά και τα θέματά τους είναι παρμένα από όλες τις εκφάνσεις της ζωής των ανθρώπων στα παράλια της Μαύρης θάλασσας. Δεσπόζει βέβαιο ο θρήνος, ο καημός και η λησμονιά για τον πατρογονικό τόπο.

Η παρούσα συνοπτική αναφορά στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Παραδοσιακής Μουσική, ανά την Ελλάδα είναι μια προσπάθεια επαναπροσέγγισης της Λαϊκής Τέχνης. Η αγωνία των μελετητών, των ερευνητών, των διδασκάλων και του λαού, η έγνοια όλων μας είναι η Παράδοση να συνδεθεί δημιουργικά με το σήμερα. Η εκμαίευση των θετικών στοιχείων και η δημιουργική τους ένταξη στον Πολιτισμό και την Κουλτούρα των Νεοελλήνων είναι επιτακτική ανάγκη. Οφείλουμε ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους, όσοι μέσω των πολιτιστικών συλλόγων, τον χορευτικών, μουσικών, θεατρικών κ.τ.λ. συγκροτημάτων φυλάνε σαν κόρη οφθαλμού αυτό το πολιτιστικό αγαθό που λέγεται Παράδοση. Σε όλους αυτούς είναι αφιερωμένο και το ανωτέρω κείμενο.